یک بار یک پژو ۲۰۶ تیپ ۵ توی اتوسرویس آمد که صاحبش با افتخار میگفت «ماشین باید همیشه روی دور باشه». شکایتش هم ساده بود: «روغنکم میکنه، موتور صدا میده، تازه ۳ هزار تا هم نرفتم!» وقتی گیج را کشیدیم، سطح روغن پایین بود و بوی داغزدگی هم از روغن میآمد. از آن مدل کیسهاست که اگر فقط روی «تعویض روغن زودتر» تمرکز کنیم، صورت مسئله را پاک کردهایم. مسئله اصلی، سبک رانندگی تهاجمی و چیزی است که روی روغنهای چنددرجهای اتفاق میاندازد: برشیشدن (Shear) و افت واقعی ویسکوزیته.
در این مقاله دقیق و میدانی توضیح میدهیم رانندگی تهاجمی چطور تنش برشی را بالا میبرد، چرا بعضی روغنهای چنددرجهای زودتر «آبکی» میشوند، چه نشانههایی در سرویس میبینیم، و چطور روغن و بازه تعویض را طوری انتخاب کنیم که هزینه و ریسک خرابی پایین بیاید.
۱) رانندگی تهاجمی یعنی چه و چرا برای روغن مهم است؟
رانندگی تهاجمی فقط «تند رفتن» نیست. از نگاه روغن، یعنی موتور را مرتب در شرایطی قرار بدهیم که بار، دور موتور و دما جهشی بالا میروند و روغن فرصت پایدار شدن ندارد. چند مثال رایج در ایران:
- گازِ ناگهانی و معکوسکشیهای پشت سر هم (خصوصاً در سربالایی و سبقت)
- حرکتهای کوتاه شهری با شتاب زیاد و ترمزهای پیدرپی
- رانندگی طولانی روی دور بالا در جاده (مثلاً ۳۵۰۰ تا ۴۵۰۰ دور ثابت)
- استارت سرد و بلافاصله فشار آوردن به موتور
- حمل بار یا سرنشین زیاد همراه با شتابگیریهای تند
این سبک رانندگی، دو فشار همزمان به روغن وارد میکند: حرارت بالاتر و تنش برشی بیشتر. حرارت بالا اکسیداسیون و کاهش کیفیت افزودنیها را تند میکند. تنش برشی هم دقیقاً همان چیزی است که میتواند روغن چنددرجهای را از «رفتار طراحیشدهاش» خارج کند.
توصیه عملی این بخش: اگر الگوی رانندگیات شبیه موارد بالاست، برنامه روغن را مثل «کاربری عادی» نبین؛ همان روغن و همان کیلومتر تعویض، احتمالاً در عمل جواب یکسان نمیدهد.
۲) برشیشدن (Shear) در روغنهای چنددرجهای دقیقاً چیست؟
روغنهای چنددرجهای (مثل 5W-30، 10W-40 و…) طوری فرموله میشوند که هم در سرما روان باشند (عدد قبل از W) و هم در دمای کارکرد، خیلی رقیق نشوند (عدد بعد از W). برای این کار، علاوه بر روغن پایه، از افزودنیهای بهبوددهنده شاخص گرانروی (VI Improver) استفاده میشود؛ پلیمرهایی که کمک میکنند روغن در دمای بالا «بدنش را نگه دارد».
حالا مشکل کجاست؟ در شرایط تنش برشی بالا (مثل عبور روغن از یاتاقانها، پمپ روغن، نازلها، و مخصوصاً اطراف توربو/یاتاقانهای پرفشار)، این پلیمرها میتوانند بریده شوند یا در عمل کاراییشان را از دست بدهند. نتیجهاش این است که روغن در دمای بالا، مثل قبل غلیظ نمیماند و ویسکوزیته مؤثرش پایین میآید.
نکته مهم: «برشیشدن» با «سوختن روغن» یکی نیست. ممکن است روغن هنوز خیلی تیره نشده باشد، اما ویسکوزیتهاش افت کرده باشد. در سرویسهای میدانی، این همان حالتی است که مشتری میگوید: «روغن انگار آب شده.»
توصیه عملی این بخش: اگر موتور تحت فشار زیاد کار میکند، فقط به گرید ظاهری روی قوطی اکتفا نکن؛ دنبال روغنی باش که پایداری برشی و کیفیت بسته افزودنی بهتری داشته باشد.
۳) رانندگی تهاجمی چگونه تنش برشی و افت ویسکوزیته را تشدید میکند؟
وقتی رانندگی تهاجمی داریم، چند اتفاق همزمان رخ میدهد که «Shear» را واقعیتر و سریعتر میکند:
الف) دور موتور بالا = نرخ برش بالاتر
دور بالاتر یعنی پمپ روغن سریعتر میچرخد و روغن دفعات بیشتری از مسیرهای باریک و نقاط تماس پرفشار عبور میکند. هر عبور، یک چرخه تنش برشی است. این برای روغنهای چنددرجهای که به پلیمرها متکیاند، خبر خوبی نیست.
ب) دمای بالاتر = حاشیه امن کمتر
در دمای بالا، ویسکوزیته طبیعی روغن پایین میآید. اگر همزمان برشیشدن رخ بدهد، روغن دیگر نمیتواند لایه محافظ مناسب بسازد. اینجا همان نقطهای است که سایش یاتاقان و صدای خشککار کردن میتواند شروع شود.
ج) شتابگیریهای ضربهای = شوکلود روی فیلم روغن
گاز ناگهانی، فشار محفظه احتراق را بالا میبرد. بار روی یاتاقانها زیاد میشود و فیلم روغن باید سریع خودش را تطبیق بدهد. اگر روغن در دمای کارکرد رقیقتر از حد انتظار شده باشد، این شوکها آسیبزا میشوند.
برای انتخاب پایه درست و مقایسه گزینهها، مراجعه به راهنمایهای فنی روغن موتور کمک میکند چون نگاهش از «صرفاً اسم گرید» فراتر میرود و به شرایط کارکرد نزدیکتر است.
توصیه عملی این بخش: اگر زیاد روی دور بالا میروید یا معکوسکشی دارید، یک پله «محافظهکارانهتر» برای روغن و کیلومتر تعویض انتخاب کن؛ هزینه روغن معمولاً خیلی کمتر از هزینه سایش و تعمیر است.
۴) نشانههای میدانی برشیشدن روغن در سرویس و رانندگی روزمره
برشیشدن معمولاً با چند علامت خودش را نشان میدهد؛ نه لزوماً همه با هم. چیزهایی که اتوسرویسها زیاد میبینند:
- صدای بیشتر موتور در دمای کاری (بهخصوص بعد از چند دقیقه رانندگی یا در ترافیک)
- افت فشار روغن در خودروهایی که سنسور/گیج دارند یا چراغ روغن در شرایط خاص چشمک میزند
- افزایش مصرف روغن بدون اینکه نشتی واضحی دیده شود
- کاهش «نرمی» موتور؛ حس میکنید ماشین زبرتر کار میکند
- تیرهشدن سریعتر روغن همراه با بوی داغزدگی، مخصوصاً در کارکرد سنگین
در همان کیس ۲۰۶، بعد از صحبت، معلوم شد راننده هر روز مسیر کوتاه شهری را با شتابهای تند میرود، و آخر هفته هم جاده را با دور بالا. روغن چنددرجهای انتخابشده «به اسم» مناسب بود، اما در عمل تحت تنش و گرما زودتر از انتظار افت کرد. نتیجه: صدای تایپت/سوپاپ، مصرف روغن و حس افت راندمان.
توصیه عملی این بخش: اگر دو علامت از لیست بالا را همزمان دارید، فقط «سرِ کیلومتر» تصمیم نگیرید؛ سرویس را جلو بیندازید و گرید/کیفیت روغن را بازبینی کنید.
۵) خرابیها و هزینههای پنهان: وقتی روغن آبکی میشود چه آسیبهایی میبینیم؟
وقتی ویسکوزیته مؤثر روغن پایین بیاید، فیلم روغن نازکتر میشود. در رانندگی تهاجمی، این یعنی تماس فلز با فلز راحتتر رخ میدهد. چند پیامد رایج:
- سایش یاتاقانها و بالا رفتن صدا (خصوصاً در موتورهای کارکرده)
- افزایش دمای روغن و تشدید اکسیداسیون (یک چرخه معیوب)
- رسوب و لجن در صورت تمدید بیش از حد بازه تعویض
- آسیب به توربو در خودروهای توربو، چون هم دما بالاست هم سرعت چرخش و نرخ برش زیاد
- افزایش مصرف سوخت بهصورت غیرمستقیم، چون موتور روان کار نمیکند و اصطکاک بالا میرود
برای خودروهای توربو، حساسیت بیشتر است؛ چون روغن در مسیرهای داغتر و تنگتر کار میکند و برشپذیری اهمیت بالاتری پیدا میکند. در چنین سناریوهایی، مطالعه و انتخاب روغن با توجه به کاربری و دما، مثل روغن موتور اکولایف میتواند دید دقیقتری برای گزینههای مناسب بدهد.
توصیه عملی این بخش: اگر توربو دارید یا موتور دائم تحت بار است، «کش دادن روغن» را خط قرمز بگذارید؛ حتی روغن خوب هم اگر بیش از ظرفیت کاربریاش بماند، ریسک خرابی را بالا میبرد.
۶) راهنمای انتخاب روغن مناسب برای رانندگی تهاجمی (بدون شعار)
هدف ما این نیست که همیشه برویم سراغ غلیظترین روغن. هدف این است: روغنی انتخاب کنیم که در دمای کارکرد و تحت برش بالا، ویسکوزیتهاش را بهتر نگه دارد و بسته افزودنیاش زود خسته نشود.
چه چیزهایی را در انتخاب پررنگتر ببینیم؟
- کیفیت استانداردها: API/ACEA بالاتر (متناسب با موتور) معمولاً یعنی کنترل بهتر رسوب و پایداری بهتر در شرایط سخت
- پایداری برشی: بعضی فرمولها در عمل دیرتر افت میکنند (بهخصوص در کاربری دوربالا)
- سنتتیک یا نیمهسنتتیک باکیفیت: معمولاً در دمای بالا پایدارترند (اما باز هم باید درست انتخاب شوند)
- تناسب با موتور و کارکرد: موتور فرسوده با لقی بالاتر ممکن است با یک انتخاب متفاوت بهتر محافظت شود
برای اینکه تصمیم سریعتر شود، این جدول مقایسه را بهعنوان راهنمای میدانی ببینید (نه حکم قطعی):
| سناریو رانندگی/کاربری | ریسک اصلی برای روغن چنددرجهای | جهتگیری انتخاب روغن |
|---|---|---|
| شتابگیریهای تند و ترافیک شهری | گرمای تجمعی + چرخههای برش زیاد | پایداری حرارتی/برشی بهتر + کاهش بازه تعویض |
| جاده با دور موتور بالا | برش ممتد + دمای پایدار بالا | روغن با عملکرد مطمئن در دمای کارکرد + فیلتر خوب |
| خودرو توربو یا تیون سبک | نقاط داغ + نرخ برش بالا | اولویت با پایداری در دمای بالا و سرویس دقیقتر |
| موتور کارکرده با مصرف روغن | فیلم روغن ضعیفتر و احتمال تبخیر/مصرف | انتخاب محافظهکارانه و کنترل سطح روغن بین سرویسها |
اگر در شهرهای گرم و پرترافیک کار میکنید، شرایط «کاربری سخت» خیلی زودتر فعال میشود. مثلاً در جنوب، گرمای محیط و ترافیک، فشار را تشدید میکند و تصمیمگیری باید دقیقتر باشد.
توصیه عملی این بخش: اگر بین دو گزینه شک داری، برای رانندگی تهاجمی اولویت را به «پایداری در دمای کارکرد» بده، نه صرفاً عدد گرید روی قوطی.
۷) تنظیم بازه تعویض روغن برای رانندگی تهاجمی: یک نسخه اجرایی
بازه تعویض در دفترچه، معمولاً برای کاربری نرمال نوشته میشود. رانندگی تهاجمی، کاربری را به سمت «سخت» میبرد. پس باید بازه را اجرایی و واقعبینانه تنظیم کنیم.
یک روال ساده و قابل اجرا
- الگوی رانندگیات را صادقانه مشخص کن: چند درصد شهر پرترافیک؟ چند درصد جاده دوربالا؟ چند بار در هفته شتابگیری سنگین داری؟
- سطح روغن را بین سرویسها چک کن: مخصوصاً اگر مصرف روغن حتی کم هم هست.
- با علائم تصمیم بگیر، نه فقط کیلومتر: صدا در دمای کارکرد، بوی داغزدگی، افت شتاب، تیره شدن غیرعادی.
- فیلتر را جدی بگیر: فیلتر ضعیف، آلودگی را بالا میبرد و فرسایش افزودنیها را تندتر میکند.
چالش رایج در ایران این است که بعضی رانندهها همزمان «فشار زیاد» میآورند و بعد هم بازه را بهخاطر هزینه، عقب میاندازند. اینجا بهترین راهحل اقتصادی معمولاً این است: یا روغن پایدارتر انتخاب کنیم، یا بازه را کمی کوتاهتر کنیم (گاهی ترکیب هر دو)، تا از هزینههای بزرگتر جلوگیری شود.
توصیه عملی این بخش: اگر سبک رانندگیات تهاجمی است، یک قانون ساده بگذار: «هر وقت وارد دوره مصرف روغن یا صدای بیشتر شد، سرویس را جلو میاندازم»؛ این تصمیم معمولاً از تعمیرات سنگین جلوگیری میکند.
سؤالات متداول
۱) از کجا بفهمم روغن چنددرجهای ماشینم برشی شده و ویسکوزیتهاش افت کرده؟
در استفاده روزمره معمولاً با ترکیبی از نشانهها روبهرو میشوید: صدای بیشتر موتور در دمای کارکرد، حس زبری یا افت نرمی، و گاهی افزایش مصرف روغن بدون نشتی واضح. اگر خودرو گیج/سنسور فشار روغن داشته باشد، افت فشار در شرایط گرم هم میتواند علامت باشد. تشخیص قطعی با آنالیز است، اما همین علائم برای تصمیم سرویس زودتر کافی است.
۲) آیا رانندگی تهاجمی فقط برای موتورهای توربو خطرناکتر است؟
توربوها معمولاً حساسترند چون روغن در نقاط داغتر و مسیرهای تنگتر کار میکند و نرخ برش بالاست. اما موتورهای تنفس طبیعی هم در دور بالا، ترافیک سنگین و شتابگیریهای ناگهانی میتوانند دچار افت فیلم روغن و سایش شوند؛ مخصوصاً اگر موتور کارکرده باشد یا سیستم خنککاری ایدهآل نباشد. پس موضوع عمومی است، فقط شدت آن در توربوها بیشتر میشود.
۳) آیا بهتر است برای رانندگی تهاجمی همیشه روغن غلیظتر بریزم؟
نه همیشه. غلیظتر کردن بیمنطق میتواند استارت سرد و روانکاری اولیه را بدتر کند و مصرف سوخت را بالا ببرد. راه درست این است که روغن متناسب با موتور و اقلیم انتخاب شود، اما در عین حال پایداری برشی و عملکرد دمای بالا هم جدی گرفته شود. گاهی همان گرید پیشنهادی کارخانه، اگر از کیفیت مناسب باشد و بازه تعویض درست تنظیم شود، بهترین نتیجه را میدهد.
۴) چرا بعضی روغنها با اینکه «همان گرید» هستند، در رانندگی تهاجمی زودتر خراب میشوند؟
چون گرید فقط یک بازه ویسکوزیته را نشان میدهد، نه کیفیت روغن پایه و نه دوام بسته افزودنی. روغنهای چنددرجهای به VI Improverها متکیاند و کیفیت/پایداری این پلیمرها، در برابر تنش برشی تفاوت دارد. همچنین کنترل اکسیداسیون، پایداری حرارتی و پاککنندگی هم بین فرمولها فرق میکند. در کاربری سخت، این تفاوتها زودتر خودش را نشان میدهد.
۵) اگر مصرف روغن بالا رفت، یعنی حتماً روغن برشی شده؟
مصرف روغن میتواند دلایل مختلف داشته باشد: تبخیر در دمای بالا، رینگهای فرسوده، نشتیهای ریز، یا حتی انتخاب نامناسب گرید برای شرایط. برشیشدن میتواند مصرف را تشدید کند چون فیلم روغن ضعیفتر میشود و کنترل در دمای کارکرد سختتر است، اما تنها علت نیست. بهترین کار این است که همزمان نشتی و وضعیت موتور بررسی شود و برنامه سرویس اصلاح گردد.
جمعبندی
رانندگی تهاجمی، روغنهای چنددرجهای را وارد بازی سختتری میکند: دور بالا و شتابهای ضربهای، تنش برشی را بیشتر میکند و دمای بالا هم حاشیه امن ویسکوزیته را کم میکند. نتیجه میتواند افت ویسکوزیته مؤثر، نازک شدن فیلم روغن، افزایش صدا، مصرف روغن و در نهایت سایش و هزینههای تعمیر باشد. راهحل، صرفاً «زودتر عوض کردن روغن» نیست؛ باید روغنی انتخاب شود که در دمای کارکرد و شرایط برش بالا پایدارتر باشد و بازه تعویض هم بر اساس کاربری واقعی تنظیم شود. اگر سبک رانندگیات پرشتاب است، یک تصمیم اجرایی بردار: علائم (صدا، مصرف، بوی داغزدگی) را معیار کن، فیلتر را جدی بگیر، و برنامه روغن را مثل کاربری سخت ببین.
بدون نظر