روغن گیربکس اتومات سنگین Allison و ZF؛ خطای رایج در ایران
اگر در ناوگان اتوبوس‌رانی، کامیون‌های شهری/بین‌شهری یا ماشین‌آلات خدمات شهری فعالیت دارید، احتمالاً با این خطای رایج روبه‌رو شده‌اید: استفاده از هر روغن ATF موجود در بازار بدون بررسی تاییدیه سازنده. نتیجه؟ سر خوردن دنده زیر بار، داغ کردن، ضربه در تعویض و کاهش محسوس عمر گیربکس. گیربکس‌های اتومات سنگین مانند Allison و ZF بسیار حساس به ویژگی‌های اصطکاکی و پایداری برشی سیال هستند و هر سیال به‌ظاهر «مشابه» در عمل می‌تواند رفتار تعویض را برهم بزند.
کلید انتخاب صحیح، توجه به تاییدیه‌های رسمی (مانند Allison TES-295/389 یا زنجیره تاییدیه‌های ZF برای Ecomat/EcoLife) و سازگاری شاخص‌های فنی با اقلیم ایران است. این مقاله راهنمایی عملی و فنی برای «انتخاب گرید مناسب گیربکس اتومات در ایران» ارائه می‌کند تا در کنار کاهش هزینه توقفات، کیفیت تعویض دنده و دوام کلاچ‌ها حفظ شود. کلیدواژه‌های کاربردی: روغن گیربکس اتومات سنگین Allison، روغن گیربکس ZF برای اتوبوس، سرویس گیربکس اتومات ناوگان سنگین.
- نکته مهم: اصطلاح ATF فقط یک نام عمومی است؛ هر ATF به معنی مناسب بودن برای Allison/ZF نیست.
- مقایسه با روغن موتور: برخلاف موتور، در ATF «مطابقت اصطکاکی» و «پایداری برشی» مستقیماً روی منطق تعویض اثر می‌گذارد.
ساختار گیربکس اتومات سنگین و تفاوت با گیربکس‌های سبک
گیربکس‌های اتومات سنگین از تورک‌کانورتر، پمپ روغن، دسته‌کلاچ‌های چندصفحه‌ای (کلاچ و ترمز)، مجموعه دنده‌های سیاره‌ای، بدنه سوپاپ/شیرها و واحد کنترل الکترونیکی-هیدرولیکی تشکیل می‌شوند. در ناوگان سنگین، فشار سیستم و بار حرارتی بالاتر از خودروهای سواری است؛ بنابراین روغن باید در برابر هوادهی، کف کردن، اکسیداسیون و برش مکانیکی بسیار پایدار باشد.
تورک‌کانورتر و مدیریت حرارت
تورک‌کانورتر در ترافیک شهری با استارت‌های پیاپی بیشترین گرما را تولید می‌کند. روغن باید انتقال حرارت مناسب، مقاومت در برابر اکسیداسیون و پایداری رنگ/بو را حفظ کند تا از «داغی مزمن» جلوگیری شود.
کلاچ‌های چندصفحه‌ای و سازگاری اصطکاکی
سطح اصطکاکی این صفحات با افزودنی‌های خاص کالیبره می‌شود. هر تغییر کوچک در ضریب اصطکاک، زمان‌بندی درگیری و سایش آستر را دگرگون کرده و به لغزش یا ضربه تبدیل می‌شود. اینجاست که تاییدیه سازنده حیاتی است.
سیستم هیدرولیک/الکترونیک و پاکیزگی
سولدونویدها و سوپاپ‌ها نسبت به ذرات معلق بسیار حساس‌اند. کنترل ذرات طبق کد پاکیزگی ISO 4406 و نگهداری فیلتر برای پایداری فشار و سلامت شیرفرمان‌ها ضروری است.
شاخص‌های کلیدی انتخاب روغن: گرانروی، پایداری برشی، اصطکاک کنترل‌شده
تقریباً تمام ATFهای مناسب گیربکس‌های اتومات سنگین در 100°C گرانروی حدود 6 تا 7.5 cSt دارند و شاخص VI بالا (معمولاً 170–200) برای حفظ روانکاری در سرمای صبح و گرمای ظهر ایران ضروری است. پایداری برشی تضمین می‌کند گرانروی پس از هزاران کیلومتر ترافیک و شیب‌روی تغییر نکند.
- پایداری برشی: مقاومت در برابر افت گرانروی و «نازک شدن» تحت بار.
- سازگاری اصطکاکی: افزودنی‌های اصطکاکی باید با مواد آستر کلاچ سازگار و مطابق نقشه اصطکاکی سازنده باشد.
- کنترل کف/هوادهی: آزادسازی هوا و ضدکف مناسب از لرزش هیدرولیک جلوگیری می‌کند.
- اکسیداسیون/لاکی شدن: مقاومت بالا در برابر دمای مداوم شهرهای گرمسیری ایران مانع تشکیل لاک و چسبندگی سوپاپ‌ها می‌شود.
اگرچه در نگاه اول «روغن سنتتیک یا مینرال» پرسش رایج است، اما در عمل «داشتن تاییدیه معتبر و رفتار اصطکاکی درست» مقدم بر نوع پایه است. بااین‌حال، در کاربری شدید شهری، سیالات سنتتیک با عمر سرویس طولانی‌تر و مقاومت حرارتی بالاتر، غالباً انتخاب امن‌تری هستند.
استانداردها و تاییدیه‌ها: Allison TES-295/389 و ZF
سازندگان برای کنترل دقیق رفتار تعویض، بسته‌های افزودنی و آزمون‌های دوام سخت‌گیرانه تعریف کرده‌اند. در خانواده Allison، دو مرجع پرکاربرد عبارت‌اند از TES-389 (هم‌تراز ATFهای نسل قدیم/معدنی یا نیمه‌سنتتیک) و TES-295 (سنتتیک با دوام و دمای کاری بالاتر، مناسب برای شرایط سخت و دوره‌های تعویض طولانی). در خانواده ZF، بسته به نسل گیربکس (Ecomat/EcoLife)، استفاده از سیالات با تاییدیه‌های مرتبط در مجموعه TE-ML و مشخصات اختصاصی ZF (مانند محصولات هم‌خانواده LifeGuardFluid) توصیه می‌شود.
اصل طلایی: همیشه به «تاییدیه درج‌شده در دیتاشیت» توجه کنید، نه صرف ذکر عبارت «مناسب برای» یا «جایگزین». تفاوت کوچک در افزودنی می‌تواند رفتار تعویض را بر هم بزند.
در ناوگان‌های مخلوط (اتوبوس، مینی‌بوس، پاکبان شهری)، انتخاب یک سیال با تاییدیه رسمی مشترک برای پلتفرم‌های غالب ناوگان، ریسک اشتباه در سرویس را کاهش می‌دهد. برای بخش‌های دیگر درایوترین مانند محور و هیدرولیک، به روغن صنعتی مناسب همان سیستم مراجعه کنید.
کدام گرید برای جاده‌های ایران؟ راهنمای سناریو-محور
اقلیم ایران از سرمای کوهستانی تا گرمای سوزان حاشیه کویر و ترافیک سنگین کلان‌شهرها را پوشش می‌دهد. بنابراین نسخه واحد وجود ندارد. قاعده عملی زیر به تصمیم‌گیری کمک می‌کند:
- اتوبوس شهری پرترافیک (تهران، مشهد، اصفهان): سیال سنتتیک با تاییدیه Allison TES-295 یا تاییدیه اختصاصی ZF برای EcoLife/Ecomat؛ مزیت در پایداری حرارتی، کاهش لغزش و افزایش عمر سرویس.
- بین‌شهری با شیب‌های طولانی (چالوس، فیروزکوه، زاگرس): سیال با VI بالا، کنترل کف و ضد اکسیداسیون قوی؛ در صورت مجاز بودن سازنده، انتخاب سنتتیک مقرون‌به‌صرفه‌تر از توقف‌های ناگهانی است.
- ماشین‌آلات خدمات شهری (جمع‌آوری پسماند، آتش‌نشانی): سیکل توقف/حرکت و دمای بالا؛ ترجیح با سیالات تاییدشده سطح بالا (عموماً سنتتیک).
- ناوگان قدیمی‌تر یا بودجه محدود: در صورت الزام سازنده به TES-389/TE-ML قدیمی، به شرط رعایت فواصل تعویض کوتاه‌تر و پایش، قابل استفاده است.
جدول مقایسه کلاس‌های روغن گیربکس اتومات سنگین
پیش از خرید، جدول زیر را با دفترچه سازنده تطبیق دهید. هرگز صرف «شباهت ظاهری» یا «تجربه غیرمستند» تصمیم نگیرید.
| کلاس روغن | گرید گرانروی (مرجع ATF) | نوع پایه | استاندارد/تاییدیه نمونه | کاربرد توصیه‌شده |
|---|---|---|---|---|
| Allison TES-389 | KV100 ≈ 6.5–7.3 cSt; VI بالا | معدنی/نیمه‌سنتتیک | Allison TES-389؛ معادل نسل‌های قدیم ATF | ناوگان قدیمی‌تر، بار متوسط، فواصل تعویض کوتاه‌تر |
| Allison TES-295 | KV100 ≈ 6.2–7.0 cSt; VI بسیار بالا | سنتتیک تمام‌عیار | Allison TES-295 (Extended Drain) | ترافیک شهری سنگین، گرمای بالا، فواصل تعویض بلند |
| ZF (EcoLife/Ecomat) Approved | KV100 ≈ 6.0–7.0 cSt; VI بالا | اغلب سنتتیک | مطابق TE-ML مرتبط و مشخصات اختصاصی ZF | اتوبوس‌های شهری/بین‌شهری با گیربکس ZF |
| Multi-Vehicle ATF (Generic) | متغیر | متغیر | بدون تاییدیه صریح سازنده | غیرقابل توصیه مگر با ذکر تاییدیه رسمی دقیق |
چک‌لیست سرویس گیربکس اتومات ناوگان سنگین
- سطح روغن: طبق دفترچه، در دمای کاری و روی سطح صاف؛ اغلب با دسته‌دنده در N و موتور روشن چک می‌شود.
- رنگ/بو: قرمز تا کهربایی شفاف؛ بوی سوختگی نشانه داغی مزمن است. کدرشدن یا وجود براده، علامت هشدار است.
- دما: دمای کاری معمول 80–90°C؛ افزایش مزمن دما عمر سیال و آستر کلاچ را به‌شدت کاهش می‌دهد.
- فواصل تعویض: مطابق تاییدیه؛ سیالات TES-295/ZF سنتتیک معمولاً بازه طولانی‌تری دارند؛ شرایط سخت، فاصله را کوتاه می‌کند.
- فیلتر و کارتل: تمیزکاری آهن‌ربا، شست‌وشوی کارتل و تعویض فیلتر طبق برنامه. به گشتاور سفت‌کاری اورینگ‌ها دقت کنید.
- تعویض جزئی یا فلاش کامل: تعویض جزئی ریسک کمتری برای آزاد شدن رسوبات دارد؛ فلاش تنها با فیلتر نو، سیال تاییدشده و طبق دستور سازنده.
- آموزش تیم سرویس: برچسب‌گذاری کانتینرها برای جلوگیری از اختلاط با روغن صنعتی دیگر (هیدرولیک/دنده) الزامی است.
به‌هیچ‌وجه افزودنی‌های بازاری «تقویت‌کننده اصطکاک» را بدون تایید سازنده اضافه نکنید؛ ممکن است نقشه اصطکاکی کلاچ‌ها را به‌هم بزند.
پاکیزگی، فیلتر و آنالیز روغن: جلوگیری از خرابی‌های پنهان
پایش کیفیت سیال، ارزان‌ترین راه جلوگیری از خرابی پرهزینه گیربکس است. کنترل ذرات بر اساس کد پاکیزگی ISO 4406 و پایش شاخص‌هایی مانند گرانروی در 40/100°C، TAN، محتوای فلزی (Fe، Cu، Al) و آلودگی آب، تصویری روشن از وضعیت می‌دهد. افزایش مس (Cu) اغلب نشانه فرسایش مبدل یا یاتاقان‌های برنزی، و افزایش آهن (Fe) نشانه سایش چرخ‌دنده/محورهاست.
- هدف پاکیزگی: با توجه به توصیه سازنده، کدهایی در حدود 19/17/14 یا بهتر، بسته به پلتفرم.
- نمونه‌برداری: پس از گرم شدن کامل و پیش از تعویض؛ شرایط نمونه‌برداری ثابت بماند تا روندها قابل مقایسه شوند.
- فیلتر: استفاده از فیلتر OEM یا کیفیت معادل؛ افت فشار غیرعادی فیلتر را جدی بگیرید.
- پایش دوره‌ای: برنامه PM و آنالیز روغن صنعتی برای ناوگان، از توقف ناگهانی در اوج سفر جلوگیری می‌کند.
چالش‌های رایج در ایران و راه‌حل‌های عملی
- تقلب و اصالت: از تامین‌کننده معتبر بخرید؛ کد رهگیری/لیبل اصالت را بررسی کنید.
- اقلیم متغیر: در مناطق بسیار گرم، به سیالات سنتتیک تاییدشده با پایداری اکسیداسیون بالاتر اولویت دهید.
- ترافیک سنگین: برنامه سرویس را سخت‌گیرانه‌تر کنید و دمای کاری را زیر نظر بگیرید.
- اختلاط ناخواسته: کانتینرها و قیف‌ها را مجزا کنید؛ برچسب «فقط ATF تاییدشده» الزامی است.
- آموزش: یک برگه راهنمای دیواری با گرید/تاییدیه مجاز برای هر مدل Allison/ZF در کارگاه نصب کنید.
تامین از موتورازین: مشاوره، اصالت و تحویل
موتورازین مرجع تخصصی تامین روغن گیربکس اتومات سنگین برای ناوگان‌های شهری و بین‌شهری است. ما با تمرکز بر تاییدیه‌های رسمی Allison/ZF و نیازهای عملیاتی ایران، به شما در انتخاب، پایش و برنامه‌ریزی سرویس کمک می‌کنیم. برای ناوگان‌های اتوبوس‌رانی، از پوشش شهری ناوگان اتوبوس‌رانی و امکان تحویل هماهنگ بهره ببرید. برای قیاس با انتخاب‌های موتور، صفحه روغن موتور و برای هیدرولیک/محورها صفحه روغن صنعتی را ببینید.
جمع‌بندی
در انتخاب «روغن گیربکس اتومات سنگین Allison» و «روغن گیربکس ZF برای اتوبوس»، اصل بنیادین پایبندی به تاییدیه رسمی و تطابق با اقلیم/الگوی کاری ایران است. سیالات سنتتیک تاییدشده (نظیر TES-295 یا مشخصات اختصاصی ZF) در ترافیک سنگین و گرمای بالا، سایش را کاهش داده و فواصل سرویس را افزایش می‌دهند. در ناوگان قدیمی‌تر، سیالات هم‌تراز TES-389 به‌شرط سرویس دقیق و فواصل کوتاه‌تر پاسخگو هستند. چک‌لیست سرویس، پاکیزگی طبق ISO 4406 و آنالیز دوره‌ای، سه اهرم اصلی برای جلوگیری از خرابی پرهزینه‌اند. تامین از منبع معتبر و آموزش تیم سرویس، ریسک اختلاط و تقلب را به حداقل می‌رساند.
پرسش‌های متداول
تفاوت TES-295 و TES-389 در عمل چیست؟
TES-295 معمولاً سیال تمام‌سنتتیک با مقاومت اکسیداسیون و پایداری برشی بالاتر است و برای شرایط سخت و فواصل تعویض طولانی طراحی شده است. TES-389 بیشتر به نسل‌های قدیمی ATF نزدیک است و برای ناوگان‌هایی با بار متوسط یا بودجه محدود به‌کار می‌رود، البته با فواصل تعویض کوتاه‌تر. تصمیم نهایی باید با دفترچه Allison و الگوی کاری ناوگان تطبیق داده شود.
اگر ATF چندمنظوره بدون تاییدیه رسمی استفاده شود چه می‌شود؟
ممکن است منحنی اصطکاک با آستر کلاچ‌ها سازگار نباشد و به لغزش، داغی، تعویض‌های ضربه‌ای و سایش زودرس منجر شود. حتی اگر در کوتاه‌مدت مشکلی دیده نشود، خرابی‌های تجمعی رخ می‌دهد. فقط سیالی را انتخاب کنید که تاییدیه رسمی Allison/ZF آن به‌صورت مکتوب در دیتاشیت درج شده باشد.
فواصل تعویض برای اتوبوس شهری در ایران چقدر است؟
وابسته به مدل گیربکس، نوع سیال و شدت کار است. سیالات سنتتیک تاییدشده اغلب بازه‌های طولانی‌تری نسبت به سیالات معدنی دارند. اما ترافیک سنگین، گرمای بالا و توقف‌وحرکت مکرر این بازه را کوتاه می‌کند. بهترین مرجع دفترچه سازنده و نتایج آنالیز روغن ناوگان شماست.
آیا افزودنی‌های بازار برای «بهبود تعویض» مفیدند؟
افزودن مکمل‌های عمومی می‌تواند ویژگی اصطکاکی سیال را از پنجره مجاز خارج کند و عملکرد TCU را مختل سازد. مگر در صورت توصیه صریح سازنده گیربکس یا تاییدیه محصول، از استفاده خودداری کنید. انتخاب سیال تاییدشده و سرویس صحیح، راه‌حل پایدارتر است.
تعویض جزئی بهتر است یا فلاش کامل؟
تعویض جزئی ریسک کمتری برای جابه‌جایی رسوبات دارد و در سرویس‌های دوره‌ای پیشنهاد می‌شود. فلاش کامل تنها زمانی توصیه می‌شود که سازنده اجازه داده، فیلتر نو آماده است و از سیال تاییدشده استفاده می‌کنید. پس از فلاش، سطح و دمای کاری را دقیق پایش کنید.
بدون نظر