سوخت کم‌کیفیت و روغن باکیفیت؛ آیا بنزین بد اثر روغن خوب را خنثی می‌کند؟

مقدمه: «مشکل از بنزینه یا از روغن؟» سؤال رایج رانندگان ایرانی

سوخت کم‌کیفیت و روغن باکیفیت؛ همین ترکیب کافی‌ست تا ذهن خیلی‌ها را در ترافیک‌های شهری ایران درگیر کند. اگر بنزین بد باشد، آیا حتی بهترین روغن موتور هم کم می‌آورد؟ پاسخ کوتاه این است: کیفیت پایین سوخت می‌تواند روغن را رقیق و آلوده کند، اما روغن خوب تا حدی از موتور محافظت می‌کند. پرسش اصلی این یادداشت آن است که «تا کجا؟» و «چه باید کرد؟» در ادامه، با نگاه فنی و کاربردی، رقیق‌شدن روغن (Fuel Dilution)، افت ویسکوزیته و نازک‌شدن فیلم روغن روی رینگ را توضیح می‌دهیم و با مثال‌ها و یک جدول مقایسه، پیامدها و راهکارها را جمع‌بندی می‌کنیم.

روغن خوب ریسک را کم می‌کند، اما بنزین بد را بی‌اثر نمی‌کند.

رقیق‌شدن روغن با سوخت و افت ویسکوزیته

Fuel Dilution یعنی نفوذ سوختِ نسوخته یا نیم‌سوخته به داخل کارتل و مخلوط شدن با روغن موتور. این پدیده، وقتی کیفیت سوخت پایین باشد یا احتراق ناقص رخ دهد، تشدید می‌شود. حاصل کار، کاهش غلظت (ویسکوزیته) روغن و تضعیف لایه محافظی است که باید میان سطوح فلزیِ در حال حرکت قرار بگیرد. افت ویسکوزیته در دماهای کاری، مستقیماً با ضخامت فیلم روانکار و ظرفیت تحمل بار مرتبط است؛ هر چه رقیق‌تر، فیلم نازک‌تر و تماس فلز-به-فلز محتمل‌تر.

چرا رقیق‌شدن رخ می‌دهد؟

• احتراق ناقص به‌علت کیفیت پایین بنزین، اکتان نامناسب یا آلودگی سوخت
• استارت‌های سرد پیاپی، مسیرهای کوتاه شهری و خاموش/روشن‌های مکرر
• نشتی انژکتور، پاشش غیراصولی یا فشار سوخت خارج از محدوده
• خرابی سنسورهای کلیدی (مانند O2، دمای آب) یا کالیبراسیون نامناسب ECU

نشانه‌های قابل‌مشاهده در خودرو

• بالا رفتن سطح روغن روی گیج بدون اضافه کردن روغن
• بوی سوخت در روغن (پس از گرم شدن کامل، همچنان محسوس)
• استارت و کارکرد خشن در صبح‌های سرد یا پس از توقف‌های کوتاه
• افزایش مصرف سوخت و دوده بیشتر در خروجی اگزوز

وقتی فیلم روغن روی رینگ نازک می‌شود؛ از مرزی تا هیدرودینامیک

فیلم روغن روی رینگ و دیواره سیلندر باید آن‌قدر ضخیم باشد که تماس مستقیم سطوح رخ ندهد. رقیق‌شدن، ویسکوزیته و به‌دنبال آن ضخامت فیلم را کاهش می‌دهد. در سرعت و بار مشخص، اگر ویسکوزیته کم شود، ناحیه روانکاری می‌تواند از هیدرودینامیکِ پایدار به مرزی/مخلوط تغییر فاز دهد؛ جایی که سایش، صدا و دمای موضعی افزایش می‌یابد. به‌ویژه در استارت سرد و دورهای پایین، این نازک‌شدن باعث فرسایش تدریجی رینگ‌ها، افزایش بلو-بای و تشدید ورود دوده و سوخت به کارتل می‌شود؛ یک چرخه معیوب که اگر کنترل نشود، نه‌فقط روغن، که خود موتور را تحت‌فشار می‌گذارد.

نقش دما و بار

در ترافیک شهری و گرمای تابستانی ایران، دمای روغن بالا می‌رود و رقیق‌شدن اثر پررنگ‌تری پیدا می‌کند. برعکس، در زمستان و استارت سرد، تبخیر سوختِ نفوذ کرده به کارتل به‌کُندی انجام می‌شود و درصد رقیق‌شدن بالا می‌ماند. بنابراین رانندگیِ کوتاه‌مسیرِ تکراری، هر دو فصل، ریسک فیول‌دیلوشن را بالا نگه می‌دارد.

اعداد چه می‌گویند؟ جدول مقایسه سناریو سوخت باکیفیت و کم‌کیفیت

برای تصویرسازی ذهنی، سناریو A (سوخت باکیفیت و احتراق سالم) و سناریو B (سوخت کم‌کیفیت با احتمال احتراق ناقص) را کنار هم می‌گذاریم. اعداد زیر تقریبی‌اند و بسته به طراحی موتور، وضعیت فنی خودرو، گرید و برند روغن و شرایط رانندگی تغییر می‌کنند؛ هدف، نشان دادن روند و بزرگی اثر است، نه نسخه‌پیچی عددی برای همه.

نکته: اگر در کاربری‌های سنگین شهری، سطح روغن به‌تدریج افزایش یابد یا بوی سوخت محسوس باشد، احتمالاً در محدوده سناریو B قرار دارید و باید پایش و سرویس را جدی‌تر کنید.

آیا روغن باکیفیت می‌تواند اثر بنزین بد را خنثی کند؟

روغن موتور مرغوب با پایه‌های پایدار، HTHS مناسب و بسته افزودنی قوی (دیترجنت/دی‌اسپرسانت، آنتی‌اکسیدانت و ضدسایش) مقاومت بالاتری در برابر دوده، نیتره شدن و اکسیداسیون دارد. اما Fuel Dilution ذاتاً یک «رقیق‌کننده» خارجی است: حتی روغن خوب هم وقتی با بنزین آمیخته می‌شود، ویسکوزیته مؤثر و ضخامت فیلمش افت می‌کند. لذا روغن باکیفیت اثر مخرب سوخت بد را «کاهش» می‌دهد، نه آن‌که «کاملاً خنثی» کند. در چنین شرایطی، تصمیم هوشمند این است که علاوه بر انتخاب روغن معتبر و مطابق استانداردهای روز (API SP/ILSAC GF-6 یا ACEA معادل)، فاصله تعویض را کوتاه‌تر و پایش وضعیت را منظم‌تر کنید.

افزودنی‌ها چه کمکی می‌کنند؟

• دیترجنت/دی‌اسپرسانت: معلق‌سازی دوده و کاهش لجن
• آنتی‌اکسیدانت: کند کردن اکسیداسیون در دمای بالا
• ZDDP و ضدسایش‌ها: محافظت مرزی وقتی فیلم نازک می‌شود
• فراریت کم (Noack پایین): کاهش تبخیر اجزای سبک روغن در گرما

با این حال، اگر ورود سوخت ادامه یابد، حتی بهترین بسته افزودنی هم در برابر افت HTHS و نازک‌شدن فیلم نمی‌تواند جادو کند.

چک‌لیست عملی برای راننده و اتوسرویس

چک‌لیست راننده

• تا حد امکان از جایگاه‌های معتبر و ثابت سوخت‌گیری کنید و از مخلوط کردن بنزین‌های مشکوک پرهیز کنید.
• پس از استارت سرد، اجازه دهید موتور به دمای کاری برسد؛ سفرهای بسیار کوتاه متوالی را کاهش دهید.
• به سطح و بوی روغن حساس باشید: افزایش سطح یا بوی تند سوخت نشانه رقیق‌شدن است.
• رعایت سرویس‌های پایه: فیلتر هوا تمیز، شمع‌ها سالم و سوخت‌رسانی بی‌نقص.
• مطابق دفترچه، از گرید ویسکوزیته توصیه‌شده استفاده کنید؛ تغییر خودسرانه گرید راه‌حل رقیق‌شدن نیست.
• در ترددهای سنگین شهری (تهران، کرج و…)، فواصل تعویض را کمی کاهش دهید.

چک‌لیست اتوسرویس

• بررسی نشت انژکتور، الگوی پاشش و فشار ریل؛ اطمینان از سلامت سنسور O2 و سیستم PCV.
• پایش نشانه‌های Fuel Dilution: افزایش سطح روغن، بوی سوخت، ویسکوزیته غیرعادی.
• پیشنهاد نمونه‌گیری دوره‌ای برای آنالیز آزمایشگاهی روغن موتور جهت سنجش سوختِ حل‌شده، دوده، فلزات و TBN.
• انتخاب روغن‌های معتبر با استانداردهای به‌روز و HTHS متناسب با موتور و اقلیم.
• در صورت تشخیص رقیق‌شدن، ۲۰–۴۰٪ کاهش در بازه تعویض را به مشتری اطلاع دهید و علت‌یابی ریشه‌ای انجام دهید.

راهبرد تعویض روغن و پایش در شرایط سوخت متغیر

یک سیاست نگهداشت مؤثر باید «تطبیقی» باشد. اگر خودرو در شهرهای پرترافیک تردد دارد، مسیرهای کوتاه فراوان است و کیفیت سوخت یکنواخت نیست، پایش وضعیت روغن اهمیت دوچندان دارد. برای خودرو شخصی در شرایط عادی، رعایت دفترچه کفایت می‌کند؛ اما با نشانه‌های رقیق‌شدن، ۲۰–۳۰٪ بازه را کوتاه کنید. در استفاده‌های ناوگانی (تاکسی، پیک، حمل‌ونقل سبک) بهتر است برنامه‌ریزی سوخت و روانکار به‌صورت یکپارچه انجام شود و تأمین از کانال‌های مطمئن صورت گیرد.

• برای ناوگان، قراردادهای سوخت‌گیری و سرویس در نقاط ثابت، ثبات کیفیت را بالا می‌برد.
• پایش دوره‌ای با نمونه‌گیری روغن می‌تواند از تعویض‌های زودهنگام یا دیرهنگام جلوگیری کند.
• هماهنگی تأمین روغن، فیلتر و خدمات با شبکه مطمئن، ریسک توقف ناوگان را کم می‌کند؛ صفحه تأمین مداوم روانکار ناوگان مسیر شما را هموار می‌کند.

اگر به‌دنبال فهم ریشه‌ای وضعیت موتور هستید، مطالعه پرونده‌های آموزشی و نتایج آنالیزهای واقعی در مجله موتورازین نیز راهگشا است: آنالیز آزمایشگاهی روغن موتور.

سوالات متداول و جمع‌بندی

آیا اضافه کردن روغن غلیظ‌تر، رقیق‌شدن ناشی از سوخت بد را جبران می‌کند؟

تغییر خودسرانه گرید ویسکوزیته راه‌حل اصولی نیست. روغن غلیظ‌تر شاید موقتاً ضخامت فیلم را افزایش دهد، اما می‌تواند روی استارت سرد، پاشش روغن و بازده سوختی اثر منفی بگذارد. اصل مشکل، ورود سوخت به روغن است؛ باید علت‌یابی (کیفیت سوخت، نشتی انژکتور، احتراق ناقص) و در صورت نیاز کاهش بازه تعویض و پایش آزمایشگاهی انجام شود.

چطور بفهمم روغن موتورم با سوخت رقیق شده است؟

نشانه‌های میدانی شامل افزایش سطح روغن روی گیج، بوی تند سوخت در روغنِ گرم و تغییر رفتار موتور است. اما دقیق‌ترین روش، آنالیز آزمایشگاهی است که درصد سوخت حل‌شده، ویسکوزیته، دوده و فلزات را گزارش می‌کند. توصیه می‌شود در کاربری‌های شهری سنگین یا ناوگانی، هر چند سرویس یک‌بار نمونه‌گیری انجام شود.

آیا استفاده از پاک‌کننده‌های سوخت می‌تواند مشکل را حل کند؟

پاک‌کننده‌های استاندارد سوخت می‌توانند رسوبات انژکتور را کاهش دهند و پاشش را بهبود بخشند، اما جایگزین کیفیت ذاتی سوخت یا سرویس اصولی نیستند. استفاده نابجا یا بیش‌ازحد از افزودنی‌ها خود می‌تواند تبعاتی داشته باشد. اولویت با سوخت‌گیری از مراکز معتبر، سرویس سیستم سوخت و پایش روغن است.

روغن باکیفیت چه مزیتی در برابر سوخت بد دارد؟

روغن‌های باکیفیت با پایه پایدار، HTHS مناسب و بسته افزودنی قوی، دیرتر اکسید می‌شوند، دوده را بهتر معلق می‌کنند و در شرایط مرزی محافظت بیشتری می‌دهند. این مزایا اثر سوخت نامرغوب را «کاهش» می‌دهد، اما آن را «صفر» نمی‌کند. اگر سوخت نامطلوب باشد و علت‌یابی صورت نگیرد، کاهش ویسکوزیته و نازک‌شدن فیلم در نهایت رخ خواهد داد.

جمع‌بندی

سوخت کم‌کیفیت می‌تواند حتی روغن‌های ممتاز را رقیق و آلوده کند و محافظت را کاهش دهد. راه‌حل پایدار، ترکیب سه اقدام است: ۱) انتخاب و تأمین مطمئن سوخت و روانکار، ۲) سرویس به‌موقع و علت‌یابی فنی، ۳) پایش وضعیت با آنالیز روغن. موتورازین به‌عنوان مرجع تأمین و توزیع روغن موتور و روانکار در سراسر ایران، با شبکه تأمین قابل‌اتکا و محتوای آموزشی، کنار شماست تا هزینه نگهداشت را کاهش و عمر موتور را افزایش دهید.