روغن موتور مخصوص DPF یا معمولی؟ آیا برای کامیون یورو۵ الزام است؟

سیستم‌های پس‌پردازش آلایندگی در کامیون‌های یورو۵ (E5) با هدف کاهش ذرات معلق و اکسیدهای نیتروژن طراحی شده‌اند و شامل مجموعه‌ای از فناوری‌ها مانند EGR، DOC/SCR و فیلتر ذرات دیزل (DPF) هستند. این سامانه‌ها به‌طور مستقیم با کیفیت سوخت، شرایط کارکرد و مهم‌تر از همه با شیمی روغن موتور در ارتباط‌اند. هر قطره روغن نامناسب می‌تواند به شکل خاکستر غیرقابل‌سوز در DPF انباشته شود و ظرفیت فیلتر را کاهش دهد.

به‌همین دلیل در دیزل‌های مدرن، «روغن موتور مخصوص DPF» با سطح پایین SAPS (خاکستر سولفاته، فسفر، گوگرد) به یک الزام تبدیل شده است. این روغن‌ها با افزودنی‌های کنترل‌شده طراحی می‌شوند تا کمترین خاکستر پایدار را تولید کنند، از کاتالیست‌ها محافظت کنند و بازده DPF را حفظ نمایند.

چالش رایج در ایران، استفاده از روغن‌های معمولی Full SAPS به‌دلیل دسترسی آسان یا کاهش هزینه اولیه سرویس است. اما پیامد آن افزایش دفعات بازسازی (Regeneration)، افت توان، بالا رفتن دمای اگزوز و هزینه‌های توقف برای شست‌وشوی DPF است؛ در نهایت «هزینه کل مالکیت» ناوگان را بالا می‌برد.

در این مقاله به‌طور تخصصی تفاوت روغن Low SAPS و معمولی را توضیح می‌دهیم، چرا SAPS اهمیت دارد، در صورت استفاده از روغن نامناسب چه رخ می‌دهد و اینکه برای کامیون‌های یورو۵ استفاده از روغن سازگار با DPF عملاً الزامی است. برای آشنایی با خانواده محصولات سنگین نیز صفحه روغن موتور را ببینید.

روغن موتور مخصوص DPF یا معمولی؟ پاسخ کوتاه برای کامیون یورو۵

در موتورهای دیزل مجهز به DPF، استفاده از روغن Low SAPS که «سازگار با DPF» باشد، الزام سازندگان (OEM) است. روغن‌های معمولی یا Full SAPS به‌دلیل تولید خاکستر بیشتر، عمر مفید فیلتر را کوتاه کرده و چرخه‌های ریجن را افزایش می‌دهند. نتیجه، مصرف سوخت بالاتر، توقف‌های ناخواسته برای احیا یا شست‌وشوی فیلتر و فشار حرارتی بیشتر بر توربو و منیفولد است.

قاعده طلایی: اگر موتور شما DPF یا کاتالیست دارد، تنها از روغن Low SAPS با تاییدیه مستقیم OEM استفاده کنید.

نکات کلیدی

• برای کامیون‌های یورو۵، روغن «Compatible with DPF» با سطح SAPS کنترل‌شده انتخاب کنید.
• به‌جای نام‌گذاری عمومی، دنبال استانداردهای دقیق ACEA/API و تاییدیه‌های OEM باشید.
• از اختلاط طولانی‌مدت با Full SAPS اجتناب کنید؛ در صورت اضطرار، در اولین سرویس کامل، روغن را تعویض کنید.
• ویسکوزیته را بر پایه اقلیم و توصیه سازنده انتخاب کنید؛ 10W-40 یا 5W-30 ویژه دیزل‌های مدرن رایج است.

DPF چیست و چگونه کار می‌کند؟

DPF فیلتر سرامیکی کانال‌دار است که ذرات دوده را به دام می‌اندازد تا از خروج آن‌ها از اگزوز جلوگیری شود. پس از پر شدن نسبی، با استراتژی «بازسازی» (Passive/Active Regeneration) دوده سوزانده می‌شود و فشار برگشتی کاهش می‌یابد. اما خاکسترهای معدنی ناشی از روغن (Ash) برخلاف دوده نمی‌سوزند و به‌تدریج فضای مفید فیلتر را اشغال می‌کنند؛ به‌همین دلیل شیمی روغن در عمر DPF تعیین‌کننده است.

بازسازی و فشار برگشتی

افزایش خاکستر و دوده، فشار برگشتی اگزوز را بالا می‌برد. ECU برای کنترل آن، ریجن را زودتر آغاز می‌کند که به‌معنای تزریق سوخت بیشتر، دمای بالاتر و احتمال رقیق‌شدن روغن با سوخت است. این چرخه اگر به‌واسطه روغن نامناسب تشدید شود، فرسایش قطعات و توقف ناوگان را سرعت می‌دهد.

SAPS چیست و چرا در یورو۵ مهم است؟

SAPS مخفف Sulfated Ash, Phosphorus, Sulfur است. خاکستر سولفاته (اندازه‌گیری‌شده معمولاً با ASTM D874) بیانگر باقیمانده معدنی افزودنی‌ها پس از احتراق است؛ این بخش غیرقابل‌سوز بوده و در DPF انباشته می‌شود. «فسفر» عمدتاً از افزودنی‌های ضدسایش (مانند ZDDP) می‌آید و می‌تواند کاتالیست‌ها را مسموم کند. «گوگرد» از سوخت و تا حدی از روغن می‌آید و در اگزوز به سولفات‌ها تبدیل شده، هم در تشکیل خاکستر نقش دارد و هم اسیدیته روغن را افزایش می‌دهد.

در موتورهای یورو۵، کاهش SAPS به توازن بین حفاظت موتور و حفاظت پس‌پردازش منجر می‌شود. روغن مناسب برای DPF کامیون یورو۵ باید تا حد ممکن خاکستر کم‌تری تولید کند، در عین حال با TBN و پایداری کافی، اثرات احتمالی گوگرد سوخت را مدیریت نماید.

تفاوت روغن Low SAPS با Full SAPS

روغن‌های Full SAPS (رایج در نسل‌های قدیمی‌تر) برای حفاظت سخت‌گیرانه موتور و فواصل تعویض طولانی طراحی شده بودند، اما در عصر DPF به‌دلیل تولید خاکستر بیشتر، سازگار نیستند. در مقابل، Low SAPS با فرمولاسیون بهینه‌شده از افزودنی‌های کم‌خاکستر استفاده می‌کند تا ضمن حفاظت موتور، کمترین اثر منفی را بر DPF/SCR داشته باشد. نتیجه، کاهش دفعات ریجن، عمر بیشتر فیلتر و پایداری عملکرد اگزوز است.

استانداردهای ACEA/API مرتبط

• ACEA E6/E9: دسته‌های Low SAPS برای دیزل‌های سنگین با DPF؛ E6 سخت‌گیرانه‌تر در SAPS و کنترل پس‌پردازش، E9 متعادل با پایداری خوب در سوخت‌های متغیر.
• ACEA E7/E4: Full SAPS؛ مناسب موتورهای فاقد DPF. استفاده از آن‌ها در یورو۵ با DPF توصیه نمی‌شود.
• API CJ-4/CK-4: نسل‌های سازگار با DPF در آمریکا؛ انتخاب نسخه دارای تاییدیه OEM ضروری است. API FA-4 فقط با تایید سازنده و بیشتر برای موتورهای جدید با ویسکوزیته پایین.

ریسک‌های استفاده از روغن معمولی در موتورهای یورو۵

استفاده از روغن Full SAPS در موتورهای یورو۵ مجهز به DPF، خاکستر تجمعی بیشتری تولید می‌کند. پیامد مستقیم آن کاهش ظرفیت فیلتر، ریجن‌های پرتکرار، افزایش مصرف سوخت در ریجن و احتمال نیاز به شست‌وشو یا احیای آفلاین (Off-vehicle) است. فشار حرارتی بالا می‌تواند به ترک‌خوردگی هسته سرامیکی یا آسیب به توربوشارژر منجر شود. از سوی دیگر، فسفر بالاتر خطر کاهش راندمان کاتالیست اکسیداسیون و SCR را افزایش می‌دهد.

پیامدهای اقتصادی و TCO

• افزایش توقف‌های برنامه‌ریزی‌نشده برای پاک‌سازی DPF و هزینه‌های خدمات.
• کاهش بهره‌وری سوخت به‌دلیل ریجن‌های بیشتر و فشار برگشتی بالاتر.
• ریسک ابطال گارانتی در صورت استفاده از روغن خارج از تاییدیه OEM.
• افزایش هزینه قطعات اگزوز (سنسورها، انژکتور ریجن، توربو) ناشی از تنش حرارتی.

تجربه ناوگان بین‌شهری ایران

در مسیرهای پرتردد کشور مانند کریدور جنوب-مرکز و شرق-مرکز، کامیون‌های یورو۵ (ولوو، اسکانیا، بنز و برندهای هم‌رده) بخش بزرگی از ناوگان را تشکیل می‌دهند. توقف‌های طولانی در پایانه‌ها، شیب‌راهه‌های کوهستانی و سوزاندن دوده در شیفت‌های شبانه، حساسیت سیستم DPF را افزایش می‌دهد. گزارش‌های سرویس نشان می‌دهد که رعایت الزامات Low SAPS و پایش دوره‌ای روغن، ثبات عملکرد DPF و نرخ ریجن پایدارتر را به‌دنبال دارد.

محورهای نمونه و پوشش شهری

در محور بندر-مرکز، تامین به‌موقع روغن Low SAPS اهمیت بالایی دارد. برای دسترسی سریع در جنوب کشور، صفحه روغن موتور در بندرعباس و برای پایتخت و پایانه‌های مرکزی، صفحه روغن موتور در تهران می‌تواند شروع خوبی برای برنامه‌ریزی تامین باشد.

مقایسه روغن مخصوص DPF و روغن معمولی

پیش از انتخاب نهایی، دانستن تفاوت‌های کلیدی به تصمیم‌گیری کمک می‌کند. خلاصه زیر تفاوت رویکرد دو خانواده روغن را نشان می‌دهد. به خاطر داشته باشید که تاییدیه OEM و شرایط کارکرد ناوگان باید ملاک اصلی باشد و هرگونه تغییر فرمول روغن باید با آنالیز و پایش میدانی همراه شود.

روغن Low SAPS را می‌توان «سازگار با سیستم پس‌پردازش» دانست؛ درحالی‌که روغن Full SAPS عمدتاً برای موتورهای فاقد DPF توسعه یافته است. جدول زیر تصویر کلی از پیامدهای انتخاب هر کدام ارائه می‌دهد:

چک‌لیست انتخاب روغن و پرسش‌های متداول

چک‌لیست انتخاب روغن برای ناوگان مجهز به DPF

1. تطبیق با دفترچه سازنده: به‌دنبال ACEA E6/E9 یا API CJ-4/CK-4 همراه تاییدیه OEM باشید.
2. انتخاب ویسکوزیته بر اساس اقلیم و بار کاری: 10W-40 یا 5W-30 مخصوص دیزل مدرن رایج‌اند.
3. توجه به گوگرد سوخت: در صورت نوسان کیفیت سوخت، به TBN و پایداری اکسیداسیون روغن دقت کنید (E9 اغلب متعادل‌تر است).
4. پایش روغن: آنالیز دوره‌ای برای رقیق‌شدن با سوخت، دوده، TBN/TAN و فلزات سایشی.
5. پاکیزگی فیلتر هوا و سوخت: هر آلودگی اضافه، بار DPF را بیشتر می‌کند.
6. مدیریت اختلاط: از ترکیب طولانی‌مدت با Full SAPS خودداری کنید؛ در اولین سرویس، تعویض کامل انجام شود.
7. ثبت ریجن: الگوی دفعات و مدت ریجن را پایش کنید؛ هر افزایش غیرعادی، آلارم است.

آیا Low SAPS همیشه بهترین انتخاب است؟

برای موتورهای یورو۵ دارای DPF، بله؛ Low SAPS الزامی است. برای موتورهای قدیمی‌تر بدون DPF، روغن‌های Full SAPS (ACEA E7/E4) ممکن است همچنان مناسب باشند. معیار نهایی، تاییدیه سازنده و شرایط کارکرد است.

آیا امکان استفاده موقت از روغن معمولی وجود دارد؟

استفاده موقت نیز ریسک انباشت خاکستر و افزایش ریجن را دارد و ممکن است به گارانتی لطمه بزند. اگر ناچار شدید، در اولین فرصت، روغن را به Low SAPS با تاییدیه OEM تغییر دهید و وضعیت DPF را پایش کنید.

تفاوت ACEA E6 با E9 چیست؟

هردو Low SAPS و سازگار با DPF هستند. E6 معمولاً سخت‌گیرانه‌تر نسبت به پس‌پردازش است؛ E9 برای شرایط عملیاتی متنوع و سوخت‌های با کیفیت متغیر انتخاب متداول‌تری است. انتخاب نهایی باید بر اساس تاییدیه OEM انجام شود.

اثر روغن بر مصرف سوخت ناوگان چیست؟

روغن نامناسب با افزایش دفعات ریجن و فشار برگشتی می‌تواند به افزایش مصرف سوخت منجر شود. روغن Low SAPS با کنترل SAPS به پایداری ریجن و مصرف سوخت کمک می‌کند؛ شدت اثر بسته به مسیر، بار و نگهداری متفاوت است.

آیا قبل از تغییر به Low SAPS نیاز به شست‌وشوی موتور است؟

عموماً خیر. کافی است در سرویس بعدی تعویض کامل انجام دهید و از اختلاط طولانی با Full SAPS پرهیز کنید. پایش دمای اگزوز، دفعات ریجن و آنالیز روغن پس از تغییر، توصیه می‌شود.

برای برنامه‌ریزی تامین منظم، مقایسه فنی محصولات و طراحی دوره‌های تعویض متناسب با مسیر و بار، تیم موتورازین با شبکه تامین سراسری، مشاوره فنی و دسترسی به برندهای دارای تاییدیه OEM در کنار شماست. ما با پایش تحلیلی داده‌های سرویس، تنظیم بازه‌های تعویض، و معرفی روغن‌های Low SAPS سازگار با DPF به کاهش توقف‌ها، کنترل مصرف سوخت و حفظ سلامت سیستم پس‌پردازش کمک می‌کنیم. پوشش سریع شهری، آموزش سرویس‌کاران و ارائه کیت‌های آنالیز، مسیر نگهداری هوشمند ناوگان شما را هموار می‌سازد.