روغن‌های سازگار با الزامات محیط‌زیستی ICAO؛ محدودیت‌ها و فرصت‌های سیستم‌های هوایی

روغن‌های سازگار با الزامات محیط‌زیستی ICAO برای ناوگان‌های هوایی

من سارا مرادی، تحلیلگر ارشد روانکار صنعتی در موتورازین، در این راهنما به‌صورت فنی و مبتنی بر تجربه میدانی توضیح می‌دهم که «روغن‌های سازگار با الزامات محیط‌زیستی ICAO» چه معنا و اثری برای مدیران ناوگان هوایی در ایران دارد. کلیدواژه‌های مهم این مسیر شامل انتخاب روانکار دوستدار محیط‌زیست در صنعت هوایی، مدیریت چرخه‌عمر روانکار، و هم‌سویی با چارچوب‌های ICAO/CAEP است. سخت‌گیری‌های جدید زیست‌محیطی اگرچه محدودیت‌هایی برای فرمولاسیون (نوع روغن پایه، افزودنی‌ها، سمیت، زیست‌تخریب‌پذیری، مدیریت نشت و دورریز) ایجاد می‌کند، اما فرصت‌های ملموسی برای کاهش مصرف، بهبود راندمان، کاهش وارنیش و افزایش عمر تجهیز نیز فراهم می‌آورد.

• چالش اصلی: رسیدن به تعادل بین الزامات محیط‌زیستی، پایداری تجهیز و هزینه‌های عملیاتی.
• هدف: کاهش اثرات زیست‌محیطی بدون ریسک برای ایمنی پرواز و قابلیت اطمینان.
• مسیر عمل: ارزیابی مبتنی بر داده، تطابق با تاییدیه‌های OEM/SAE، و پیاده‌سازی مرحله‌ای.

«روغن مناسب، فقط یک ماده مصرفی نیست؛ بخشی از استراتژی کاهش ریسک و هزینه چرخه‌عمر ناوگان است.»

چارچوب‌های محیط‌زیستی مرتبط با ICAO و پیامدهای آن برای روانکار

ICAO/CAEP، Annex 16 و CORSIA

سازمان هوانوردی کشوری بین‌المللی (ICAO) از طریق کمیته CAEP و پیوست ۱۶ (Annex 16) بر کاهش انتشار و اثرات زیست‌محیطی هوانوردی تمرکز دارد. اگرچه این چارچوب‌ها مستقیماً فرمول روغن را تعیین نمی‌کنند، اما با هدف کاهش انتشار آلاینده‌ها، مصرف سوخت و اثرات چرخه‌عمر، انگیزه قوی برای استفاده از روانکارهای کم‌فرّار، کم‌سم، و سازگار با مدیریت پسماند ایجاد می‌کنند. CORSIA نیز با رویکرد جبران و کاهش کربن، ناوگان‌ها را به سمت راهکارهایی سوق می‌دهد که مصرف مواد و دفعات سرویس را بهینه کند؛ روانکار مناسب می‌تواند یک اهرم پشتیبان در این مسیر باشد.

الزامات تاییدیه و ایمنی: OEM/SAE/EASA/FAA

برای استفاده عملی، روغن‌های توربین هوایی معمولاً باید با استانداردها و تاییدیه‌های مرجع سازگار باشند؛ مانند طبقه‌بندی SAE AS5780 برای روغن‌های توربین و تاییدیه‌های سازنده موتور/هواپیما. همچنین قوانین مدیریت مواد خطرناک (مانند چارچوب‌های مشابه GHS/REACH در بازارهای جهانی) الگوهای کنترلی روی سمیت و برچسب‌گذاری ایجاد کرده‌اند. این هم‌پوشانی‌های مقرراتی باعث می‌شود انتخاب روغن، صرفاً فنی نباشد؛ بلکه یک تصمیم چندمعیاره شامل ایمنی، محیط‌زیست و قابلیت تامین باشد.

محدودیت‌های فرمولاسیون: از روغن پایه تا مدیریت نشت و دورریز

انتخاب روغن پایه

در موتور و APU، روغن‌های سنتتیک بر پایه استرهای پلی‌اُل (POE) به‌دلیل پایداری حرارتی و پاکیزگی رسوبی انتخاب رایج هستند. در سامانه‌های هیدرولیک هوایی، سیالات فسفات‌استر (مانند خانواده Skydrol) به‌دلیل مقاومت در برابر حریق کاربرد دارند. الزامات زیست‌محیطی جدید، تمرکز را بر کاهش فرّاریت (کاهش VOC)، بهبود تمایل به تجزیه زیستی در کاربردهای غیرپروازی مرتبط (مانند تجهیزات زمینی) و کاهش پروفایل سمیت قرار داده است. در عین حال، محدودیت‌های سازگاری با الاستومرها و متریال‌ها، امکان مهاجرت سریع به پایه‌های کاملاً جدید را محدود می‌کند.

افزودنی‌ها و مدیریت سمیت

در توربین‌های هوایی، از بسته‌های افزودنی بدون خاکستر استفاده می‌شود. تمرکز امروز بر کاهش استفاده از ترکیباتی با نگرانی‌های سمّیت (برای انسان و آبزیان) و کنترل دقیق ایزومرهاست. برای نمونه، فسفات‌های آریل مانند TCP اگرچه به‌عنوان ضدسایش/ضداکسیداسیون مؤثرند، اما کنترل سهم ایزومرهای پرریسک و حد مواجهه در فرآیندهای سرویس اهمیت بالایی دارد. همچنین گرایش به آنتی‌اکسیدانت‌های ممانعتی با پروفایل ایمنی بهتر و بهبود عملکرد ضدکف با دوزهای بهینه، از روندهای فعلی است.

زیست‌تخریب‌پذیری، نشت و دورریز

فرمولاسیون‌های جدید برای کاربردهای غیرپروازی مرتبط با فرودگاه (GSE) به‌سوی استرهای زیست‌تخریب‌پذیر تمایل یافته‌اند. اما در خود هواپیما، به‌دلیل الزامات ایمنی و تاییدیه، امکان استفاده از سیالات کاملاً «سبز» محدود است و بیش‌تر به کاهش اثرات نشت‌های کوچک، بهبود مدیریت پسماند، و طولانی‌کردن فواصل تعویض تکیه می‌شود. برنامه‌های جمع‌آوری و تفکیک روغن، استفاده از پک‌های جذب‌کننده و کیت‌های کنترل نشت در آشیانه، و قراردادهای بازیافت/امحاء مطابق ضوابط ملی، جزو الزامات اجرایی است.

فرصت‌ها: بهبود راندمان، کاهش مصرف و بهینه‌سازی چرخه‌عمر

کاهش مصرف و ارتقای راندمان

روغن‌های توربین با مقاومت اکسیداسیونی بهتر، فرّاریت پایین‌تر و کنترل رسوب بالاتر، امکان کاهش مصرف ساختاری (کمترشدن تبخیر/مکمل) و پاکیزگی سامانه را فراهم می‌کنند. در هیدرولیک‌های هوایی، فرمول‌های با پایداری حرارتی مناسب و کنترل کف، اتلاف انرژی را در شرایط دمایی متغیر کاهش می‌دهد. اگرچه سهم روانکار در مصرف سوخت نسبتاً کوچک است، اما کاهش اصطکاک، کاهش تشکیل لاک/وارنیش و حفظ پاکیزگی مدار می‌تواند به‌صورت تجمعی روی راندمان عملیاتی اثر مثبت بگذارد.

بهینه‌سازی چرخه‌عمر و مدیریت کربن

چرخه‌عمر روانکار (LCA) با محورهای «تولید، مصرف، نگهداری، بازیافت/امحاء» بازتعریف شده است. افزایش طول عمر روغن از طریق پایش وضعیت (Condition Monitoring) و کنترل آلودگی، تعداد دفعات تعویض و رواناب پسماند را کاهش می‌دهد. در چارچوب‌هایی مانند CORSIA، این کاهش‌های کوچک اما تکرارشونده، در کنار سایر اقدامات ناوگان، به مدیریت اثرات کربنی کمک می‌کند. در سطح تامین نیز حرکت تدریجی به سمت خوراک‌های پایه با ردپای محیطی بهتر (در صورت دسترس‌پذیری) قابل بررسی است.

پیامدهای فنی در سیستم‌های هوایی: از توربین تا هیدرولیک

موتورهای توربینی و APU

برای موتور و APU، روغن‌های POE با گرید ویسکوزیته و بسته افزودنی هم‌خوان با تاییدیه‌های OEM، همچنان انتخاب استاندارد است. تمرکز زیست‌محیطی باعث می‌شود روی شاخص‌های کنترل رسوب داغ، پایداری در دمای بالا و فرّاریت پایین حساس‌تر شویم. پایش پارامترهایی مانند عدد اسیدی، ویسکوزیته در دما، روند آنتی‌اکسیدانت (روش‌های مشابه RULER)، و شاخص تمایل به لاک، به مدیران کمک می‌کند قبل از افت کارایی، اقدامات اصلاحی انجام دهند.

هیدرولیک هوایی (خانواده Skydrol) و چالش مواد

سیالات فسفات‌استر به‌دلیل مقاومت حریق ضروری‌اند، اما حساسیت به رطوبت، سازگاری با الاستومر و پروفایل‌های سمّیت، مدیریت دقیقی می‌طلبد. فیلترهای با راندمان بالا (بتا ریتینگ مناسب) و کنترل کد پاکیزگی طبق ISO 4406، در کنار کنترل رطوبت و اسید، از تشکیل رسوب و فرسایش جلوگیری می‌کنند. انتخاب فرمول‌های جدیدتر با افزودنی‌های کم‌خطرتر، در صورت اخذ تاییدیه، می‌تواند اثرات نشت‌های کوچک را کاهش دهد؛ ولی هر تغییر باید با آزمون‌های سازگاری مواد همراه باشد.

یاتاقان، گیربکس‌ها و خطوط جانبی

گریس‌های تخصصی هوایی و روغن‌های گیربکس کم‌فرّار، با افزودنی‌های بدون فلز سنگین، به کاهش ریسک زیست‌محیطی کمک می‌کنند. در عین حال، کنترل دمای کاری، تنظیم گراف سرویس و اجرای برنامه نگهداری پیشگیرانه (PM) به‌گونه‌ای که از اور‌ سرویس جلوگیری شود، به صرفه‌جویی در مصرف روانکار و کاهش پسماند منجر می‌شود. هم‌سویی با الزامات محیط‌زیستی، الزاماً به معنی کاهش کارایی نیست؛ بلکه مستلزم مهندسی توازن بین پاکیزگی، دوام و ایمنی است.

استراتژی پیاده‌سازی و مدیریت چرخه‌عمر: از ارزیابی تا اجرا

ارزیابی مبتنی بر داده

نقطه شروع، مستندسازی وضعیت فعلی است: خطوط مصرف، نرخ مکمل، نتایج آنالیز روغن، کد پاکیزگی، و الگوی خرابی فیلتر. سپس گزینه‌های روغن سازگار با الزامات محیط‌زیستی که تاییدیه‌های لازم را دارند فهرست می‌شوند. آزمون‌های سازگاری الاستومر (مانند آزمون‌های مبتنی بر ASTM برای تورم و سختی NBR/FKM/EPDM)، ارزیابی سازگاری روغن قدیم/جدید، و پایش آزمایشی در یک زیربرنامه محدود، ریسک را کاهش می‌دهد.

اجرای مرحله‌ای و کنترل ریسک

پیاده‌سازی به‌صورت مرحله‌ای انجام شود: ۱) پاک‌سازی هدفمند سیستم و تعویض فیلترها، ۲) شارژ اولیه با روغن جدید و ثبت خط پایه، ۳) پایش کوتاه‌مدت (ویسکوزیته، اسیدیته، آلودگی ذره‌ای و رطوبت)، ۴) ارزیابی راندمان و نرخ نشتی. هم‌چنین باید روی آموزش پرسنل سرویس برای کار با مواد جدید، استفاده از کیت‌های جذب نشت، تفکیک پسماند و ثبت دقیق مصرف سرمایه‌گذاری شود. نتیجه موفق، کاهش مصرف، ثبات عملکرد و مستندسازی مزایای محیط‌زیستی خواهد بود.

مقایسه فنی: چرا انتخاب صحیح اهمیت دارد؟

پیش از انتخاب، درک تفاوت‌های کلیدی بین «روغن‌های متداول» و «روغن‌های سازگار با محیط‌زیست (با تاییدیه‌های لازم)» ضروری است. جدول زیر، تصویری فشرده از تفاوت‌ها در پارامترهای مهم تصمیم‌گیری ارائه می‌دهد:

چک‌لیست گذار ناوگان به روانکارهای جدید

• تعریف KPIها: نرخ مصرف، کد پاکیزگی، دمای عملیاتی، نرخ نشتی، دفعات سرویس.
• گردآوری داده خط پایه: نتایج آنالیز روغن، تاریخچه فیلتر، رویدادهای نشتی.
• انتخاب گزینه‌های دارای تاییدیه و بررسی سازگاری مواد/درزبند.
• پاک‌سازی هدفمند مدار، تعویض فیلتر و کالیبراسیون حسگرها.
• اجرای پایلوت محدود و پایش کوتاه‌مدت/میان‌مدت با گزارش هفتگی.
• آموزش پرسنل سرویس درباره ایمنی مواد، کیت‌های مهار نشت و تفکیک پسماند.
• بازنگری برنامه PM و بازتنظیم فواصل بر اساس داده واقعی.
• خرید و لجستیک: اطمینان از تداوم تامین و بچ‌ کنترل کیفی.

پرسش‌های متداول

آیا «سازگار با ICAO» یعنی تایید مستقیم روغن توسط ICAO؟

خیر. ICAO مستقیماً روغن را تایید نمی‌کند. ICAO از طریق چارچوب‌هایی مانند Annex 16 و CORSIA اهداف محیط‌زیستی را تعیین می‌کند. انتخاب روغن باید با تاییدیه‌های OEM/SAE و مقررات ایمنی/مواد خطرناک هم‌خوان باشد و در عین حال، به کاهش اثرات زیست‌محیطی (مصرف کمتر، مدیریت بهتر پسماند، فرّاریت پایین‌تر) کمک کند.

آیا می‌توان به سرعت به سیالات «کاملاً زیستی» مهاجرت کرد؟

در سامانه‌های پروازی حیاتی (مانند موتور و هیدرولیک هوایی)، محدودیت تاییدیه‌ها و سازگاری مواد اجازه مهاجرت سریع نمی‌دهد. در کاربردهای زمینی مرتبط (GSE) امکان استفاده از استرهای زیست‌تخریب‌پذیر بیشتر است. رویکرد درست، اجرای مرحله‌ای، آزمون سازگاری و پایش عملکرد است تا ایمنی پرواز و قابلیت اطمینان حفظ شود.

هزینه روغن‌های دوستدار محیط‌زیست بیشتر است؛ آیا توجیه دارد؟

قیمت واحد ممکن است بالاتر باشد، اما در صورت کاهش تبخیر/مصرف مکمل، افزایش فاصله سرویس، کاهش وارنیش و خرابی‌های وابسته، هزینه مالکیت کل (TCO) می‌تواند کمتر شود. تصمیم باید مبتنی بر داده واقعی ناوگان، قیمت‌گذاری تامین، و صرفه‌جویی‌های قابل اندازه‌گیری باشد.

چگونه اثر زیست‌محیطی روغن را اندازه‌گیری کنیم؟

روش پیشنهادی، ترکیب شاخص‌های چرخه‌عمر (مصرف سالانه، دفعات تعویض، حجم پسماند)، شاخص‌های عملیاتی (کد پاکیزگی، نرخ نشت)، و انطباق با دستورالعمل‌های مدیریت پسماند فرودگاهی/ملی است. پایش وضعیت روغن و ثبت دیجیتال رخدادها، امکان گزارش‌دهی شفاف و مقایسه قبل/بعد را فراهم می‌کند.

در اقلیم‌های گرم و سرد ایران چه نکاتی مهم‌تر است؟

در گرمای شدید، کنترل فرّاریت، مقاومت اکسیداسیونی و کف در اولویت است. در سرما، حفظ سیالیت در استارت سرد و سازگاری الاستومر اهمیت دارد. انتخاب گرید و نوع افزودنی باید با پروفایل دمایی مسیرهای پروازی شما و توصیه OEM هم‌راستا باشد. فیلتر مناسب و مدیریت رطوبت نیز در هر دو شرایط حیاتی است.

جمع‌بندی: تعادل بین محیط‌زیست، ایمنی و هزینه

حرکت به‌سوی روغن‌های سازگار با الزامات محیط‌زیستی مرتبط با ICAO، یک پروژه صرفاً تدارکاتی نیست؛ یک تغییر پارادایم مدیریتی است. در عمل، با تمرکز بر روغن‌های دارای تاییدیه، کاهش فرّاریت، کار با افزودنی‌های کم‌خطرتر، و پیاده‌سازی برنامه پایش وضعیت، می‌توان مصرف را کم و عمر تجهیز را زیاد کرد؛ هم‌زمان با کاهش اثرات پسماند. توصیه ما به مدیران ناوگان ایرانی: تصمیم را داده‌محور کنید، پایلوت محدود اجرا کنید، و با آموزش و لجستیک درست، ریسک را کنترل نمایید. موتورازین به‌عنوان مرجع تخصصی روغن و روانکار در ایران، آماده است در انتخاب محصول هم‌خوان با تاییدیه‌های فنی و برنامه پیاده‌سازی مرحله‌ای، کنار تیم فنی شما باشد.