روغن‌های نسل FA-4 در برابر CK-4؛ آیا وقت مهاجرت در ناوگان ایران رسیده؟

روغن‌های نسل FA-4 در برابر CK-4؛ آیا وقت مهاجرت در ناوگان ایران رسیده؟

چرا اصلاً نسل‌های جدید روغن دیزل متولد شدند؟ فشار استانداردهای آلایندگی، رقابت برای کاهش مصرف سوخت و نیاز به حفاظت بهتر موتورهای توربوشارژ/پس‌درمانی، سازندگان موتور و روانکار را به سمت فرمولاسیون‌های تازه برده است. در چنین فضایی، انتخاب درست روغن موتور برای ناوگان، نه فقط موضوع هزینه سرویس، بلکه تصمیمی راهبردی برای کاهش TCO و افزایش زمان کارکرد مفید است.

واقعیت ناوگان ایران پیچیده است: ترکیبی از کامیون‌ها و اتوبوس‌های قدیمی و جدید، دسترسی سوخت با کیفیت متغیر (از راه‌های اصلی تا معادن و مرزها)، و اقلیم‌هایی از سرمای کوهستانی تا گرمای بندرگاهی. نتیجه؟ یک نسخه واحد برای همه جواب نمی‌دهد و باید با نگاه «پلتفرم-محور» و «داده-محور» تصمیم گرفت.

در این میان، دو رده API که بیشتر شنیده می‌شوند FA-4 و CK-4 هستند. CK-4 جانشین CJ-4 شده و پایداری گسترده‌ای برای انواع موتور و شرایط ارائه می‌دهد. FA-4 اما با فلسفه کاهش HTHS در برخی گریدها (مثلاً 10W-30) هدف‌گذاری صرفه‌جویی سوخت را دنبال می‌کند و برای موتورهای جدیدتر طراحی شده است. این تفاوت فلسفه، قلب تصمیم ناوگان‌ها را شکل می‌دهد.

در ادامه، به زبان ساده اما فنی، می‌گوییم چه زمانی CK-4 همچنان امن‌ترین انتخاب است و کجا FA-4 مزیت رقابتی می‌سازد؛ با تاکید بر HTHS، اکسیداسیون و پایداری برشی، سازگاری با سامانه‌های پس‌درمانی، و برنامه تعویض روغن مبتنی بر OCM.

الزامات فنی هر نسل

HTHS و اثر آن بر لقی یاتاقان‌ها، پمپ‌پذیری و مصرف سوخت

HTHS یا گرانروی در برش بالا و دمای بالا (High-Temperature High-Shear) شاخصی کلیدی است. در FA-4، HTHS معمولاً پایین‌تر است (بازه‌ای مثل 2.9–3.2 cP) تا اصطکاک هیدرودینامیک کم شود و مصرف سوخت کاهش یابد. CK-4 در سمت دیگر با HTHS بالاتر (معمولاً ≥3.5 cP) لایه روغنی ضخیم‌تری در لقی‌های بزرگ‌تر فراهم می‌کند. نتیجه عملی: ناوگان با موتورهای قدیمی‌تر و لقی‌های فرسوده، غالباً با CK-4 صدای یاتاقان کمتر و پایداری فشار روغن بهتری تجربه می‌کند؛ درحالی‌که ناوگان با موتورهای جدید و لقی کنترل‌شده، از FA-4 و کاهش مصرف سود می‌برد.

اکسیداسیون/پایداری برشی، فرسایش سوپاپ، کنترل دوده (Soot Handling)

Oxidation در دمای بالا سرعت می‌گیرد و اگر کنترل نشود، ویسکوزیته بالا رفته و لاک/وارنیش شکل می‌گیرد. هر دو نسل، نسبت به نسل‌های قدیمی‌تر، مقاومت اکسیداسیون بهتری دارند؛ اما FA-4 به‌دلیل تکیه بیشتر بر روغن‌های پایه Group III/IV و پکیج‌های ضد‌اکسیداسیون، سرعت افزایش ویسکوزیته را در برخی فرمول‌ها بهتر مدیریت می‌کند.

از سوی دیگر، Shear Stability تعیین می‌کند روغن تحت تنش‌های شدید (توربو، پمپ‌های پر دبی) لاغر نشود. CK-4 معمولاً در گریدهای سنگین‌تر به‌صورت طبیعی برش‌پذیری بهتری نشان می‌دهد، اما فرمول‌های مدرن FA-4 نیز با پلیمرهای برشی پایدار این شکاف را کم کرده‌اند. در کنترل دوده، هر دو نسل با دیترجنت/دیسپرسانت‌های پیشرفته، معلق‌سازی Soot و حفاظت از رینگ-لاین را تقویت می‌کنند.

سازگاری با EGR، DPF، SCR و سوخت با گوگرد متغیر

هم‌زیستی با پس‌درمانی‌ها کلیدی است. محدودیت‌های SAPS برای حفاظت از DPF و کاتالیست‌ها در هر دو نسل لحاظ شده است. اما وقتی EGR شدید و گوگرد سوخت بالاتر باشد، اسیدیته سریع‌تر رشد می‌کند؛ در این شرایط، TBN بالاتر و افزودنی‌های قلیایی اهمیت می‌یابند. پیام مهم: FA-4 یا CK-4 بودن به‌تنهایی ضامن سازگاری نیست؛ باید دیتاشیت روغن و الزامات OEM (از جمله مجوزهای اختصاصی) را چک کرد. در نقاطی از کشور با سوخت گوگرد بالاتر، پایش TAN/TBN و کوتاه‌سازی دوره تعویض، ریسک را کاهش می‌دهد.

کدام نسل برای چه موتوری؟

موتورها و پلتفرم‌های قدیمی‌تر (Pre-2010) و ریسک نشت/صدای یاتاقان با HTHS پایین‌تر

در موتورهای قبل از ۲۰۱۰ یا پلتفرم‌های با طراحی محافظه‌کار، لقی‌های بزرگ‌تر، نشتی‌های کهنه و پمپ‌های روغن فرسوده شایع است. استفاده از FA-4 با HTHS پایین‌تر در این موتورها می‌تواند به افت فشار روغن در دور بالا، افزایش صدای یاتاقان و حتی افزایش مصرف روغن منجر شود. CK-4 با HTHS بالاتر و فیلم روغنی قوی‌تر، جبران فرسودگی را بهتر انجام می‌دهد و Backward-Compatibility وسیع‌تری نسبت به مشخصات قدیمی (مانند CJ-4) دارد. اگر ناوگان شما غالباً شامل کامیون‌های نسل قبل است، CK-4 نقطه شروع منطقی‌تر است.

موتورها و پلتفرم‌های جدیدتر (Euro IV/V/VI) با مزیت FA-4 در کاهش مصرف

در موتورهای Euro IV/V/VI با تلرانس‌های دقیق، پمپ‌های کارآمد و سامانه‌های پس‌درمانی حساس، FA-4 می‌تواند اصطکاک هیدرودینامیک را کاهش داده و در سیکل‌های بین‌شهری، صرفه‌جویی قابل اندازه‌گیری در سوخت ایجاد کند. این مزیت زمانی پایدار است که Shear Stability و کنترل اکسیداسیون روغن انتخابی اثبات‌شده باشد و سازنده موتور، استفاده از HTHS پایین را مجاز کرده باشد. برای ناوگان‌های مختلط، راهبرد «مطابقت پلتفرم-محور» یعنی CK-4 برای قدیمی‌ها و FA-4 برای جدیدها، بیشترین بازگشت سرمایه را می‌آورد.

اقلیم و سیکل کار در ایران

جنوب گرم و مرطوب، ترافیک بندری، Idle طولانی؛ شمال مرطوب/سرد

در جنوب و سواحل، دمای محیط بالا، رطوبت زیاد و Idle طولانی در صف ترخیص/بارگیری، سه‌گانه‌ای فرسایشی می‌سازند: اکسیداسیون، رقیق‌شدن با سوخت و رطوبت. در این سناریو اگر موتور جدید و سالم است، FA-4 با کنترل اکسیداسیون تقویت‌شده می‌تواند مزیت سوختی ارائه کند؛ اما برای موتورهای فرسوده یا با فشار روغن مرزی، CK-4 امن‌تر است. در انتخاب تأمین و سرویس، دسترسی منظم به سرویس‌های تخصصی و پوشش توزیع نیز مهم است؛ برای نمونه، پایش و تامین تخصصی روغن موتور در بندرعباس در کاهش ریسک توقف، مؤثر است.

بارهای سنگین معدنی و شیب‌های طولانی؛ اثر بر برشی ویسکوزیته

در معادن و کریدورهای کوهستانی، بارهای سنگین، دورهای بالا و دمای روغن زیاد، پلیمرهای افزایش‌دهنده ویسکوزیته را تحت تنش برشی شدید قرار می‌دهد. اگر Shear Stability ضعیف باشد، روغن «لاغر» می‌شود و فیلم حفاظتی در یاتاقان‌ها شکننده می‌گردد. در این شرایط، CK-4 به‌ویژه در گریدهای 15W-40 یا 10W-40 سنتتیک، محافظه‌کارانه‌تر است. با این حال، FA-4های با فرمول پلیمر پایدار نیز می‌توانند در ناوگان‌های جدید عملکرد مطلوبی داشته باشند؛ شرط آن است که OCM به‌صورت منظم، افت ویسکوزیته @100°C و درصد دوده را پایش کند.

اقتصاد مالکیت (TCO) و برنامه تعویض روغن

فاصله تعویض، آنالیز روغن (OCM)، کاهش توقف، مصرف سوخت

در محاسبه TCO، سه متغیر بیشترین اثر را دارند: مصرف سوخت، توقف برنامه‌ریزی‌نشده، و هزینه تعویض. FA-4 در صورت سازگاری پلتفرم و سیکل، می‌تواند صرفه‌جویی سوخت ایجاد کند؛ CK-4 در مقابل، با حاشیه اطمینان بالاتر، ریسک توقف ناشی از افت فشار روغن یا سایش یاتاقان را در موتورهای مسن کاهش می‌دهد. راهبرد بهینه، تعویض مبتنی بر OCM است: نمونه‌گیری دوره‌ای و بررسی TBN، Oxidation/Nitration، Soot و Viscosity @100°C. با استناد به داده‌های خود ناوگان، می‌توان فاصله تعویض را به‌صورت محتاطانه تمدید کرد یا در مناطق با سوخت گوگرد بالا، کوتاه نمود.

مهاجرت مرحله‌ای از CK-4 به FA-4

چک‌لیست انطباق سازنده موتور، پایش HTHS، آزمایش میدانی A/B

مهاجرت موفق نیازمند نظم است. ابتدا بولتن‌های سازنده موتور و Service Fill Specs را مرور کنید؛ بسیاری از OEMها برای مدل/سال دقیق، استفاده از HTHS پایین را مشروط کرده‌اند. سپس ناوگان را بخش‌بندی کنید: پلتفرم‌های جدید با احتمال سوخت و مسیر بین‌شهری، کاندید پایلوت FA-4 هستند. یک آزمایش A/B اجرا کنید: گروه A با CK-4 مرجع، گروه B با FA-4 منتخب. طی ۲–۳ دوره تعویض، مصرف سوخت (لیتر/۱۰۰ کیلومتر)، زمان بیکاری، دمای روغن، فشار روغن و نتایج OCM (TBN، Oxidation، Soot، Viscosity) را ضبط کنید. اگر تفاوت معنی‌دار و پایدار بود، دامنه استفاده FA-4 را افزایش دهید.

اصل طلایی: آنچه اندازه‌گیری نشود، بهبود نمی‌یابد. مهاجرت بدون OCM، حدس‌زدن پرهزینه است.

جدول فنی مقایسه FA-4 و CK-4

جدول زیر تفاوت‌های کلیدی FA-4 و CK-4 را برای تصمیم‌گیری ناوگان نشان می‌دهد. مقادیر نمونه‌اند و باید با دیتاشیت سازنده تطبیق داده شوند. برای دقت بیشتر، حتماً به مجوزهای OEM و محدوده HTHS هر محصول خاص توجه کنید. همچنین، نتیجه نهایی به وضعیت سلامت موتور، کیفیت سوخت و سیکل کار وابسته است.

نکات کلیدی و چک‌لیست اجرایی

• بررسی توصیه سازنده موتور (Service Fill Specs) برای هر مدل/سال و وضعیت پس‌درمانی.
• اعتبارسنجی با آنالیز روغن (TBN، Oxidation، Nitration، Soot، Viscosity @100°C) در هر تغییر فرمول/نسل.
• توجه به اقلیم/بار عملیاتی: جنوب گرم و مرطوب، معادن کوهستانی، تردد بین‌شهری طولانی.
• شروع مهاجرت با پایلوت A/B و پایش مصرف سوخت و فشار روغن.
• بازبینی دوره‌ای فیلترها و وضعیت پاکیزگی (ISO 4406) برای حفاظت DPF/EGR.
• تنظیم فاصله تعویض بر پایه OCM؛ در سوخت گوگرد بالاتر، دوره‌ها را کوتاه کنید.

پرسش‌های متداول

آیا FA-4 با همه موتورهای دیزلی سازگار است؟

خیر. FA-4 برای موتورهای جدید با مجوز HTHS پایین طراحی شده است. برخی موتورهای قدیمی‌تر یا مدل‌هایی که فشار روغن مرزی دارند، ممکن است با FA-4 عملکرد مطلوب ندهند. قبل از استفاده، بولتن‌های OEM و محدوده HTHS مجاز را بررسی کنید و با پایلوت A/B و OCM تصمیم بگیرید.

در اقلیم گرم جنوب، FA-4 بهتر است یا CK-4؟

اگر موتور جدید و سالم است و مسیرها بین‌شهری‌اند، FA-4 می‌تواند صرفه‌جویی سوخت ارائه دهد. اما در Idle طولانی، بار سنگین یا موتورهای فرسوده، CK-4 به‌دلیل HTHS بالاتر و فیلم روغنی قوی‌تر، انتخاب محافظه‌کارانه‌تری است. تصمیم نهایی را با OCM و دمای روغن عملیاتی بگیرید.

آیا می‌توان فاصله تعویض را با FA-4 افزایش داد؟

در صورت سازگاری موتور و مسیر، بله اما فقط با اتکا به آنالیز دوره‌ای. پایش TBN، Oxidation/Nitration، Soot و ویسکوزیته تعیین می‌کند که تمدید ایمن است یا خیر. بدون OCM، تمدید ریسکی است؛ با OCM، هر دو نسل ظرفیت Extended Drain دارند.

کیفیت سوخت با گوگرد بالاتر چه اثری دارد؟

گوگرد بالاتر، رشد اسیدیته و مصرف TBN را سرعت می‌دهد و می‌تواند منجر به خوردگی و رسوب شود. در چنین شرایطی لازم است دوره تعویض کوتاه‌تر شود، TBN نزدیک مرز هشدار رصد گردد و از فیلترهای با کیفیت استفاده شود. انتخاب بین FA-4 و CK-4 را نیز محافظه‌کارانه‌تر انجام دهید.

برای ناوگان مختلط، یک روغن انتخاب کنیم یا دو سبد جدا؟

بهینه آن است که سبد دوگانه داشته باشید: CK-4 برای پلتفرم‌های قدیمی/سخت‌کار و FA-4 برای پلتفرم‌های جدید با مجوز HTHS پایین. اگر الزام به ساده‌سازی لجستیک دارید، CK-4 گزینه‌ای امن‌تر برای پوشش وسیع‌تر است، اما مزیت سوختی FA-4 از دست می‌رود.

جمع‌بندی مفهومی: از «احساس» تا «داده»؛ تصمیمی که ناوگان را سبک می‌کند

حاصل این تحلیل روشن است: CK-4 همچنان ستون فقرات امن برای ناوگان‌های ایران با ترکیب سنی متنوع و کارکردهای سخت است؛ به‌ویژه در معادن، شیب‌های طولانی و موتورهای با لقی‌های بزرگ‌تر. در مقابل، FA-4 در موتورهای جدید Euro IV/V/VI که مجوز HTHS پایین دارند و عمدتاً بین‌شهری حرکت می‌کنند، می‌تواند کاهش مصرف سوخت و کنترل اکسیداسیون بهتری ارائه دهد. انتخاب درست، الزاماً «یکی به‌جای همه» نیست؛ بلکه «روغن مناسب برای هر پلتفرم» است.

پیشنهاد اجرایی: ۱) موجودی و پلتفرم‌ها را طبقه‌بندی کنید. ۲) بولتن‌های OEM را مرور و محدوده HTHS مجاز را ثبت کنید. ۳) دو مسیر موازی بسازید: CK-4 به‌عنوان مرجع برای کل ناوگان؛ FA-4 به‌صورت پایلوت برای پلتفرم‌های جدید. ۴) A/B تست ۲–۳ دوره‌ای اجرا کنید و هم‌زمان OCM را روی هر دو گروه فعال نگه دارید. ۵) بر اساس داده واقعی ناوگان خود، دامنه استفاده از FA-4 را افزایش یا محدود کنید.

در نهایت، این داده‌ها هستند که اعتماد می‌سازند. هر نمونه روغن، هر گزارش OCM و هر رکورد مصرف سوخت، بُعد تازه‌ای از حقیقت عملیاتی ناوگان شما را آشکار می‌کند. نگهداری پیشگیرانه، فیلتر مناسب و انتخاب روغن همراستا با اقلیم و بار، سه‌قلوی موفقیت‌اند. امروز تصمیمی بگیرید که فردا موتور کمتر بساید، سوخت کمتر بسوزاند و ناوگان بیشتر کار کند.

«موتورازین»؛ مرجع تخصصی تأمین و فروش روغن در ایران: ما ترکیبی از دانش فنی، شبکه توزیع سراسری و پایش وضعیت را کنار هم گذاشته‌ایم تا ناوگان شما با کمترین توقف حرکت کند. از انتخاب نسل مناسب روغن دیزلی، تا طراحی برنامه OCM و تحلیل نتایج، تیم ما کنار شماست. تامین به‌موقع در مسیرهای بین‌شهری، هماهنگی با اقلیم‌های متفاوت و ارائه راهکارهای کاهش مصرف سوخت، بخشی از تعهد ماست. برای مشاوره تخصصی، یک تماس کافی است؛ باقی مسیر را با داده و تجربه طی می‌کنیم. همین‌جا نام موتورازین را به‌خاطر بسپارید: شریک مطمئن شما در انتخاب و تأمین روغن موتور و روغن صنعتی.