روغن دنده کامیون و کشنده؛ مقایسه GL-4 و GL-5 در مسیرهای کوهستانی

روغن دنده کامیون و کشنده در مسیرهای کوهستانی؛ چرا تفاوت GL-4 و GL-5 حیاتی است؟

اگر با کامیون یا کشنده در جاده‌های کوهستانی ایران مثل چالوس، گردنه حیران یا گردنه اسدآباد رفت‌وآمد دارید، انتخاب صحیح روغن دنده برای گیربکس و دیفرانسیل، مستقیم روی دوام قطعات و هزینه‌های شما اثر می‌گذارد. در این راهنما، تفاوت GL-4 و GL-5 را برای «انتخاب روغن دنده کامیون» توضیح می‌دهیم و می‌گوییم در شیب زیاد، بار سنگین، ترمزگیری مکرر و دمای کارکرد بالا چه انتخابی امن‌تر است. اشتباه رایج، ریختن GL-5 در گیربکس‌های دستیِ سینکرون‌دار است که برای GL-4 طراحی شده‌اند؛ نتیجه؟ سایش سینکرون‌ها، تعویض‌دنده سخت، صدای سایشی و حتی خوردگی چرخ‌دنده‌ها. برعکس، استفاده از GL-4 در دیفرانسیل هایپویید که به فشار تماس خیلی بالا می‌خورد، می‌تواند باعث پیتینگ و لب‌پریدگی دنده‌ها شود. با مثال‌های واقعی از تعمیرگاه‌های جاده‌ای و یک چک‌لیست عملی، این مقاله «راهنمای سرویس گیربکس» شما در مسیرهای کوهستانی است.

ساختار افزودنی‌های EP در GL-4 و GL-5 و تحمل فشار تماس

در روغن‌های دنده، بسته افزودنی EP (Extreme Pressure) با ترکیبات گوگرد-فسفر کار می‌کند. این ترکیبات در دما و فشار بالا، روی سطح فلز لایه‌های محافظ شیمیایی تشکیل می‌دهند تا تماس فلز با فلز به حداقل برسد. تفاوت کلیدی اینجاست: GL-5 معمولاً سطح EP بالاتری نسبت به GL-4 دارد و برای دنده‌های هایپویید (که لغزش و فشار تماس شدید دارند) طراحی شده است. در مسیرهای کوهستانی ایران، وقتی با بار سنگین از شیب‌های طولانی بالا می‌روید و دمای دیفرانسیل بالا می‌رود، GL-5 آن سپر محافظتی لازم را ایجاد می‌کند. اما همین قدرت EP اگر در گیربکس‌های دستیِ سینکرون‌دار استفاده شود، می‌تواند اصطکاک لازم برای کارکرد سینکرون‌ها را کاهش دهد و تعویض‌دنده را سخت کند.

در تعمیرگاه‌های کنار گردنه، بارها دیده‌ایم که کامیون بعد از «تعویض روغن دنده» با GL-5 نامتناسب، به‌خصوص در دنده‌های ۲ و ۳، با گیرکردن و خِر-خِر مواجه شده است. برعکس، ریختن GL-4 در دیفرانسیل‌های تحت بار سنگین، در مسیر برگشت با بار، می‌تواند به داغ‌شدن، تغییر رنگ روغن و در نهایت صدای زوزه ممتد منجر شود. نتیجه عملی: گیربکس سینکرون‌دار = اغلب GL-4 (مگر اینکه سازنده چیز دیگری بگوید) و دیفرانسیل هایپویید = GL-5.

سازگاری با فلزات زرد و نقش سینکرون‌ها

سینکرونایزرها معمولاً از آلیاژهای برنجی/برنزی (فلزات زرد) ساخته می‌شوند. افزودنی‌های EP قوی‌تر در روغن‌های GL-5 اگر به‌خوبی با «بازدارنده‌های خوردگی فلزات زرد» بالانس نشده باشند، ممکن است در طول زمان باعث تیرگی، خوردگی شیمیایی یا کاهش اصطکاک مفید سطح سینکرون شوند. همین دو عامل، تعویض‌دنده را کُند و سخت می‌کند و در مسیرهای کوهستانی که تعویض‌دنده مکرر است، آزاردهنده و پرهزینه می‌شود.

در مقابل، GL-4 با سطح EP متعادل‌تر، معمولاً با سینکرون‌ها سازگارتر است و اصطکاک کافی برای هم‌سرعت کردن دنده‌ها را فراهم می‌کند. توجه کنید که برخی روغن‌های GL-5 دارای گواهی‌های خاص برای گیربکس‌های بدون سینکرون (مثل API MT-1) هستند، اما این به معنی مناسب‌بودن برای تمام گیربکس‌های دستی سینکرون‌دار نیست. بهترین مسیر امن، پیروی از دفترچه سازنده و برچسب‌های مشخصات روی گیربکس است.

تجربه تعمیرگاهی: «استاد نادر» در تعمیرگاه کنار گردنه اسدآباد می‌گوید: بیشترین خرابی سینکرون‌هایی که دیدم، بعد از سرویس با روغن GL-5 غیرهمخوان بود؛ راننده از «سفت‌شدن دنده در سربالایی» گلایه داشت.

نقش ویسکوزیته در کوهستان؛ از 75W-90 تا 85W-140

ویسکوزیته برابر با «غلظت کاری» روغن است و با شاخص SAE نشان داده می‌شود. در کوهستان، بازه دمایی از صبح‌های سرد تا ظهرهای داغ روی تریلی‌های سنگین می‌تواند بسیار متغیر باشد. برای گیربکس‌های دستیِ مدرن، SAE 75W-90 یا 75W-80 (اغلب در سطح GL-4) تعادل خوبی بین حرکت روان در سرما و حفاظت در گرما ایجاد می‌کند. برای دیفرانسیل‌های هایپویید، بسته به بار و دما، 80W-90 یا 85W-140 در سطح GL-5 مرسوم است؛ 85W-140 در سرازیری‌های طولانی با ترمزگیری مکرر و یدک‌های سنگین، فیلم روغن ضخیم‌تری می‌دهد.

روغن‌های سنتتیک معمولاً پایداری حرارتی و برشی بهتری دارند و در سربالایی‌های طولانی و ترافیک‌های کوهستانی، دیرتر نازک می‌شوند. این یعنی کاهش زوزه و استهلاک. بااین‌حال، اگر شرایط کاری شما متوسط است و سرویس به‌موقع انجام می‌دهید، یک روغن مینرال باکیفیت هم می‌تواند اقتصادی و قابل‌اتکا باشد. کلید کار، تطبیق «ویسکوزیته + سطح کارایی GL» با نوع جعبه‌دنده و محور است، نه صرفاً پیروی از یک فرمول ثابت.

توصیه‌های سازندگان رایج در ایران؛ جمع‌بندی کاربردی

سازندگان مطرحی مثل ZF، مرسدس‌بنز (Actros)، ولوو و اسکانیا برای گیربکس‌های دستی سینکرون‌دار، عموماً روغن‌هایی با سطح کارایی GL-4 و ویسکوزیته‌های 75W-80 یا 75W-90 را توصیه می‌کنند. در جعبه‌دنده‌های اتوماتیک‌شده (AMT) مانند i-Shift یا Opticruise هم معمولاً سیالات اختصاصی یا روغن‌هایی با مشخصات OEM لازم است و بهتر است دقیقاً طبق دفترچه عمل کنید. برای محورهای عقب و دیفرانسیل‌های هایپویید، GL-5 استاندارد غالب است و ویسکوزیته‌های 80W-90، 85W-90 یا 85W-140 متداول‌اند.

در ناوگان چینی (مانند برخی مدل‌های HOWO یا دانگ‌فنگ) نیز همین قاعده برقرار است: گیربکس سینکرون‌دار = GL-4، دیفرانسیل هایپویید = GL-5 مگر آنکه سازنده مشخصه دیگری اعلام کرده باشد. توصیه کلیدی: به کدهای روی پلاک گیربکس/دیفرانسیل و دفترچه رجوع کنید و اگر دسترسی ندارید، با مشاوره فنی «موتورازین» تماس بگیرید. انتخاب درست در کوهستان، برابر است با کاهش زوزه، جلوگیری از داغی بیش‌ازحد و افزایش عمر یاتاقان‌ها و دنده‌ها.

مقایسه GL-4 و GL-5 برای مسیرهای کوهستانی ایران

پیش از جدول، یک نکته عملی برای سرویس‌کارها: در سربالایی‌های طولانی، فشار تماس در دنده‌های دیفرانسیل، چند برابر شرایط عادی می‌شود و در سرازیری‌های ممتد، دمای روغن بالا می‌رود. اشتباه انتخاب سطح کارایی می‌تواند به پیتینگ دنده‌های پینیون/رینگ یا سایش سینکرون‌ها منجر شود؛ هر دو، هزینه توقف کنار جاده و بکسل را به شما تحمیل می‌کند.

چک‌لیست عملی «انتخاب روغن دنده کامیون» برای مسیرهای کوهستانی

۱) مشخصات سازنده و نوع جعبه‌دنده

• دفترچه سازنده را بررسی کنید: سطح کارایی (GL-4/GL-5)، گواهی‌های OEM و گرید SAE.
• نوع گیربکس را تشخیص دهید: دستی سینکرون‌دار یا AMT/بدون سینکرون؛ هرکدام روغن متفاوت می‌طلبند.

۲) بارگذاری و پروفایل مسیر

• شیب، طول سربالایی/سرازیری و میانگین وزن محموله را در نظر بگیرید.
• برای بارهای دائماً سنگین در کوهستان، به سمت ویسکوزیته بالاتر در دیفرانسیل (مثلاً 85W-140) فکر کنید.

۳) اقلیم و دمای محیط

• زمستان‌های سرد کوهستان: 75W-90 در گیربکس به استارت سرد بهتر کمک می‌کند.
• تابستان داغ و ترمزگیری مکرر: GL-5 با پایداری حرارتی مناسب برای دیفرانسیل انتخاب شود.

۴) تاریخچه سرویس و آزمون روغن

• سرویس قبلی، نشتی‌ها و صداهای غیرعادی را مستند کنید.
• در ناوگان پرتردد، از «آنالیز روغن» برای تشخیص زودهنگام سایش استفاده کنید.

۵) تدارکات و هماهنگی ناوگان

• روغن گیربکس و دیفرانسیل را از یک مرجع معتبر تهیه کنید تا سازگاری افزودنی‌ها حفظ شود.
• برای تامین در مسیرهای طولانی، از شبکه تامین «موتورازین» و پوشش شهری ناوگان کمک بگیرید.

روغن دنده، هیدرولیک و موتور؛ هماهنگی برای سفر امن در کوهستان

در کنار روغن دنده، فراموش نکنید که سیستم‌های دیگر کامیون نیز به روغن مناسب نیاز دارند. فرمان هیدرولیکی، جک کمپرسی و سایر مدارها باید با روغن‌های متناسب و تمیز کار کنند. برای انتخاب مطمئن در این حوزه‌ها، می‌توانید به مجموعه محصولات روغن صنعتی مراجعه کنید. همچنین کیفیت روغن موتور در مسیرهای کوهستانی که دمای کاری بالاتر، دور موتور بیشتر و ترمز موتور مکرر دارید، روی سلامت کلی قوای محرکه اثر مستقیم دارد. هماهنگی سه‌گانه «روغن موتور + روغن گیربکس + روغن دیفرانسیل» یعنی کاهش مصرف سوخت، صدای کمتر و توقف‌های کمتر کنار جاده.

هزینه‌های انتخاب اشتباه و راهکار سرویس اقتصادی

انتخاب اشتباه بین GL-4 و GL-5 در کوهستان، هزینه‌های پنهان زیادی دارد: کاهش بهره‌وری (به‌خاطر معطلی تعویض‌دنده سخت)، افزایش دما و سایش، و در نهایت تعمیرات پرهزینه. با یک برنامه سرویس ساده می‌توان جلوی این هزینه‌ها را گرفت: پیروی از دفترچه، ثبت کیلومتر، بازدید صدا/دما پس از سربالایی طولانی، و توجه به رنگ/بو/کف‌کردگی روغن هنگام بازدید. اگر پس از تعویض روغن، تعویض‌دنده سخت شد یا زوزه دیفرانسیل در سربالایی بیشتر شنیدید، سریع بررسی کنید؛ ممکن است سطح کارایی اشتباه باشد.

1. برای گیربکس سینکرون‌دار: اغلب GL-4 با ویسکوزیته 75W-80/75W-90 (طبق OEM).
2. برای دیفرانسیل هایپویید: GL-5 با ویسکوزیته 80W-90 یا 85W-140 بسته به بار و اقلیم.
3. دوره تعویض: طبق سازنده؛ در کوهستان بازه‌ها را کوتاه‌تر در نظر بگیرید، به‌ویژه در تردد سنگین.
4. از اختلاط برند/سطح کارایی بپرهیزید مگر اضطرار؛ سپس در اولین فرصت تعویض کامل انجام دهید.

جمع‌بندی

در جاده‌های کوهستانی ایران، «روغن دنده برای مسیرهای کوهستانی» باید با نوع مجموعه انتقال قدرت شما منطبق باشد. قانون طلایی ساده است: برای گیربکس‌های دستی سینکرون‌دار، اغلب GL-4 انتخاب امن‌تری است و برای دیفرانسیل‌های هایپویید، GL-5 حیاتی است. ویسکوزیته را با اقلیم و بار تنظیم کنید؛ 75W-90 برای گیربکس‌ها و 80W-90 یا 85W-140 برای محورها متداول‌اند. از تجربه تعمیرگاه‌های جاده‌ای استفاده کنید: هر صدای غیرعادی پس از سرویس، علامت اخطار است. با دنبال‌کردن چک‌لیست این مقاله و تکیه بر تامین مطمئن «موتورازین»، هزینه توقف‌ها کم و عمر قطعات بیشتر می‌شود. این یعنی سفرهای ایمن‌تر، تحویل به‌موقع‌تر و آرامش خاطر در گردنه‌های ایران.

پرسش‌های متداول

آیا GL-5 همیشه بهتر از GL-4 است؟

خیر. GL-5 سطح حفاظت EP بالاتری دارد و برای دیفرانسیل‌های هایپویید زیر بار سنگین عالی است؛ اما در گیربکس‌های دستی سینکرون‌دار می‌تواند باعث کاهش اصطکاک سینکرون‌ها و سختی تعویض‌دنده شود. پس «بهتر» نسبی است و به محل استفاده بستگی دارد. قانون کلی: گیربکس سینکرون‌دار معمولاً GL-4، دیفرانسیل هایپویید GL-5؛ مگر اینکه سازنده چیزی غیر از این را در دفترچه مشخص کرده باشد.

آیا می‌توان GL-4 و GL-5 را مخلوط کرد؟

در حالت ایده‌آل خیر. اختلاط، تعادل افزودنی‌ها را به‌هم می‌زند و ممکن است نتیجه نهایی نه خصوصیات کامل GL-4 را داشته باشد نه GL-5 را. اگر مجبور به افزودن اضطراری شدید، در اولین فرصت تخلیه کامل و پرکردن با گرید صحیح را انجام دهید. برای ناوگان، بهتر است برنامه‌ای داشته باشید که در هر شهر از یک منبع مطمئن تامین کنید تا مخلوط‌سازی ناخواسته پیش نیاید.

چه زمانی 85W-140 منطقی است؟

وقتی دیفرانسیل شما دائماً زیر بار سنگین و دمای بالاست؛ مثل تردد با یدک سنگین در کوهستان و سرازیری‌های طولانی با ترمزگیری مکرر. 85W-140 فیلم روغن ضخیم‌تری ایجاد می‌کند و در گرمای بالا افت ویسکوزیته کمتری دارد. اما در مناطق سرد، ممکن است روانی استارت سرد کاهش یابد. انتخاب نهایی باید ترکیب بار، اقلیم و توصیه سازنده را همزمان در نظر بگیرد.

روغن سنتتیک برای گیربکس و دیفرانسیل ارزش دارد؟

برای ترددهای کوهستانی و ترافیک‌های طولانی، بله؛ سنتتیک‌ها پایداری برشی و حرارتی بهتری دارند و می‌توانند دما و زوزه را کاهش دهند. البته قیمت بالاتری دارند. اگر کارکرد شما سنگین است یا فواصل سرویس طولانی‌تری می‌خواهید، سنتتیک منطقی است. در کاربری‌های متوسط با سرویس منظم، مینرال باکیفیت هم اقتصادی و مطمئن است.

بازه تعویض روغن دنده در کوهستان چقدر باشد؟

به دفترچه سازنده پایبند باشید؛ اما در کاربری‌های سنگین کوهستانی، بازه‌ها را محافظه‌کارانه‌تر کنید. دمای بالا و بار ضربه‌ای باعث تسریع اکسیداسیون و افت کارایی افزودنی‌ها می‌شود. نشانه‌هایی مثل تغییر رنگ شدید، بوی تند، کف‌کردگی یا صدای زوزه پس از سربالایی طولانی را جدی بگیرید و سرویس را جلو بیندازید. «راهنمای سرویس گیربکس» شما باید پویا و براساس شرایط واقعی کار باشد.