ISO 21469 و الزامات روغن‌های غذایی H1 و 3H؛ ایمنی در صنایع خوراکی

چرا روانکاری ایمن در صنایع خوراکی حیاتی است؟ تفاوت روغن معمولی با روغن غذایی H1 و 3H

در کارخانه‌های لبنیات، نان و آرد، نوشیدنی و حتی بسته‌بندی، هر نقطه روانکاری می‌تواند به‌صورت «تصادفی» در تماس با محصول قرار بگیرد. استاندارد ISO 21469 و استفاده از روغن غذایی H1 و روغن 3H برای کنترل ریسک آلودگی و رعایت بهداشت فرآیند حیاتی است. «incidental contact» یعنی تماس ناخواسته و غیرقابل اجتناب در حد بسیار کم؛ مثلاً چکیدن یک قطره از گریس یاتاقان روی نوار انتقال یا پاشش مه روغن از زنجیر کانوایر.

روغن‌های معمولی صنعتی برای تماس با غذا طراحی نشده‌اند و افزودنی‌ها/آلودگی‌های آن‌ها می‌تواند سلامت مصرف‌کننده و اعتبار برند را به خطر بیندازد. در مقابل، روانکارهای Food Grade مطابق الزامات بهداشتی تولید و کنترل می‌شوند تا در صورت تماس تصادفی، ریسک را به حداقل برسانند.

• کلیدواژه‌های کاربردی: استاندارد ISO 21469، روغن غذایی H1، روغن 3H، روانکاری در صنایع خوراکی ایران، ایمنی تماس تصادفی
• مزیت عملی: کاهش ریسک ریجکت محصول، کمک به انطباق با HACCP/ISO 22000، و تسهیل صادرات.
• نتیجه اقتصادی: کاهش توقف خط و هزینه‌های پاک‌سازی/ضایعات.

آشنایی با استاندارد ISO 21469 و دامنه کاربرد آن

ISO 21469 الزامات بهداشتی برای فرمولاسیون، تولید، بسته‌بندی، استفاده و جابه‌جایی روانکارهایی را تعریف می‌کند که امکان تماس تصادفی با محصولات خوراکی، دارویی و آرایشی دارند. این استاندارد بر چرخه عمر محصول تمرکز دارد: از انتخاب مواد اولیه مجاز تا کنترل آلودگی‌های متقاطع و ردیابی بچ. برای مهندسان صنایع غذایی در ایران، انطباق با ISO 21469 در کنار برنامه‌های HACCP، چارچوبی عملی برای کاهش ریسک آلودگی روغنی فراهم می‌کند.

نکات کلیدی دامنه کاربرد:

• روانکارهای مورد استفاده در یاتاقان‌ها، زنجیرها، گیربکس‌ها، کمپرسورها و ابزارهایی که نزدیک به محصول کار می‌کنند.
• صنایع هدف: لبنیات، نان و آرد، نوشیدنی، گوشت و مرغ، شیرینی و بیسکویت، بسته‌بندی و سردخانه‌ها.
• پشتیبانی از ثبت/تاییدیه اشخاص ثالث (مانند NSF) برای طبقه‌بندی H1، H2 و 3H.

برای بررسی سبد کامل محصولات Food Grade و مشاوره انتخاب، راهنمای خوشه «روغن صنعتی غذایی» موتورازین را ببینید.

الزامات طراحی، تولید، بسته‌بندی و کنترل بهداشتی در ISO 21469

طراحی و توسعه

فرآیند طراحی باید تحلیل ریسک بهداشتی داشته باشد: تعیین سناریوهای تماس تصادفی، انتخاب مواد اولیه مجاز و تعریف محدودیت‌ها برای فلزات سنگین، PAH، حلال‌ها و آلرژن‌ها. مستندات فرمولاسیون، مشخصات مواد و برنامه کنترل کیفیت باید در دسترس باشند.

تولید و بسته‌بندی

• بهداشت کارخانه: مناطق تمیز، برنامه نظافت، آموزش کارکنان و جلوگیری از آلودگی متقاطع با روغن‌های غیرغذایی.
• کنترل فرایندی: فیلترکردن، پایش ذرات، کنترل رطوبت و حذف بقایای حلال.
• بسته‌بندی: ظروف نو، درب پلمب با نشان دستکاری، برچسب واضح Food Grade و کد بچ.

کنترل و ممیزی

• آزمایش‌های دوره‌ای: ویسکوزیته، پایداری اکسیداسیون، عناصر فلزی، میکروآلودگی‌ها (در صورت نیاز).
• ممیزی خارجی/داخلی برای تایید انطباق با ISO 21469 و پشتیبانی از ثبت H1/3H.
• قابلیت ردیابی کامل از مواد اولیه تا محصول نهایی.

طبقات H1، H2 و 3H بر اساس راهنمای NSF؛ تعریف و تفاوت‌های کاربردی

راهنمای ثبت NSF طبقات مختلف روانکارهای صنعتی را برای صنایع غذایی تعریف می‌کند. فهم دقیق این طبقات، انتخاب صحیح برای هر نقطه روانکاری را ممکن می‌سازد.

H1: احتمال تماس تصادفی با غذا

برای روانکاری نقاطی که تماس مستقیم برنامه‌ریزی‌شده ندارند اما احتمال تماس تصادفی وجود دارد؛ مانند یاتاقان‌ها و گیربکس‌های روی خطوط پر کردن نوشیدنی، زنجیر کانوایر تونل خنک‌کن، یا کمپرسورهایی که در فضای تولید قرار دارند. فرمولاسیون فقط از مواد مجاز و با محدودیت‌های مشخص استفاده می‌کند.

H2: بدون هرگونه تماس با غذا

برای تجهیزات و نقاطی که تماس با محصول به‌هیچ‌وجه رخ نمی‌دهد؛ مانند موتورهای الکتریکی دور از خط یا تاسیسات Utility خارج از سالن تولید. محدودیت‌های فرمولاسیون به سخت‌گیری H1 نیست و برای مناطق بدون خطر تماس مناسب است.

3H: رهاساز قالب/سطح با تماس مستقیم

روغن‌ها و اسپری‌هایی که برای جلوگیری از چسبندگی و با تماس مستقیم با غذا به‌کار می‌روند؛ مانند رهاساز سینی‌های پخت نان، صفحات گریل همبرگر، یا قالب‌های پنیر. این کلاس سخت‌گیرانه‌ترین الزامات تماس مستقیم را دارد و باید بی‌بو، بی‌مزه و ایمن در سطح توصیه‌شده مصرف باشد.

الزامات فرمولاسیون: روغن پایه مجاز، محدودیت افزودنی‌ها و کنترل آلاینده‌ها

در روغن‌های غذایی H1 و 3H، انتخاب مواد اولیه کلید ایمنی است. عموماً از روغن‌های پایه مینرال سفید تصفیه عمیق، PAO‌ها، استرهای سنتتیک و روغن‌های نباتی تصفیه‌شده استفاده می‌شود. افزودنی‌های ضدسایش/ضد اکسیداسیون باید از لیست‌های مجاز و در حدود تعیین‌شده باشند.

• محدودیت‌های رایج: عدم استفاده از فلزات سنگین، حذف رنگ‌ها/عطرهای غیرمجاز، پرهیز از جامدات سایش نامناسب برای تماس غذایی (مانند گرافیت/مولیبدن برای H1 و 3H)، کنترل آروماتیک‌های چندحلقه‌ای.
• سازگاری فرآیند: پایداری در شوک حرارتی کوره‌های نان، مقاومت در برابر بخار شست‌وشو CIP/SIP، و بی‌اثر بودن روی واشرها و الاستومرهای رایج در صنایع لبنی.
• کنترل آلاینده‌ها: پیشگیری از آلودگی متقاطع با روغن‌های غیرغذایی، مدیریت رطوبت و اسید، و پایش ذرات در محدوده‌های سختگیرانه.

برای کاربردهای برودتی، استفاده از روغن کمپرسور برودتی H1 در سردخانه‌ها و خطوط بستنی توصیه می‌شود تا ریسک تراکم و پخش مه روغن به محصول به حداقل برسد.

برچسب‌گذاری و ردیابی: چگونه انطباق ISO 21469 را نشان دهیم؟

برچسب محصول باید شفاف و قابل ممیزی باشد. موارد ضروری شامل: کلاس (H1/H2/3H)، سری ساخت (Batch/Lot)، تاریخ تولید/انقضا، شرایط نگهداری، و هشدارهای ایمنی/بهداشتی است. وجود نشان ثبت محصول نزد مرجع ثالث (مانند NSF) به تسهیل ممیزی‌های مشتریان و نهادهای نظارتی کمک می‌کند.

• ردیابی داخلی: ثبت مصرف به تفکیک نقطه روانکاری، نگهداری برگه‌های داده ایمنی و تاییدیه‌ها در پرونده HACCP.
• تفکیک فیزیکی: قفسه‌بندی جداگانه برای روغن‌های Food Grade، کدگذاری رنگی ظروف و ابزار روانکاری.
• مدیریت تغییر: هر تغییر در تامین‌کننده/فرمولاسیون باید ارزیابی ریسک و اطلاع‌رسانی به واحد کیفیت را به‌دنبال داشته باشد.

موتورازین با شبکه تامین در سراسر کشور، امکان تامین پایدار و ردیابی بچ را برای کارخانجات ایرانی فراهم می‌کند. درباره گستره خدمات منطقه‌ای و برندهای معتبر Food Grade بیشتر بدانید.

انتخاب کلاس مناسب برای هر نقطه؛ نمونه‌های عملی در لبنیات، نان، نوشیدنی، بسته‌بندی و سردخانه

روش انتخاب: ابتدا نقشه نقاط روانکاری را با مشارکت مهندسی و کیفیت ترسیم کنید؛ سپس برای هر نقطه، احتمال تماس (هیچ/تصادفی/مستقیم) و شدت پیامد را ارزیابی کنید. اگر نقطه بالای محصول باز قرار دارد یا مه/اسپری می‌تواند به غذا برسد، H1 انتخاب پیش‌فرض است. اگر سطح روانکار روی محصول را جدا می‌کند (قالب/سینی/بلید)، 3H لازم است. فقط وقتی امکان تماس منتفی است، از H2 استفاده کنید.

نمونه‌ها:

• لبنیات: یاتاقان‌های بالاسر خط پرکن (H1)، رهاساز قالب پنیر (3H)، کمپرسور اسکرو در سالن تولید (H1).
• نان و آرد: زنجیر کانوایر کوره (H1 دما بالا)، اسپری رهاساز سینی پخت (3H)، گیربکس غربال دور از محصول (H2).
• نوشیدنی: ریل‌های راهنمای بطری و یاتاقان‌های نزدیک ناحیه پرکن (H1)، گریس تیغه برش فیلم شیرینگ اگر احتمال پاشش دارد (H1).
• بسته‌بندی: جک‌های پنوماتیک و زنجیر فک‌های دوخت نزدیک فیلم غذا (H1)، لایه‌جداکننده برای قالب‌های تماسی (3H).
• سردخانه: روغن کمپرسور برودتی نزدیک اتاق فرآوری (H1)، تجهیزات موتورخانه جدا از محصول (H2).

چک‌لیست پیاده‌سازی سیستم روانکاری ایمن در کارخانه غذایی

1. ممیزی نقاط روانکاری: فهرست تجهیزات، سطح ریسک تماس، دمای کار، نوع بار و محیط شست‌وشو.
2. انتخاب کلاس مناسب: تعیین H1/H2/3H برای هر نقطه بر اساس خطر تماس؛ برای نقاط مرزی، اصل احتیاط و انتخاب H1.
3. انتخاب محصول و تاییدیه‌ها: بررسی برگه مشخصات، گواهی ثبت H1/3H، و انطباق با ISO 21469.
4. تفکیک و رنگ‌بندی: ظروف، گریس‌گان و قیف‌های مجزا با کد رنگی برای Food Grade.
5. آموزش اپراتورها: روش‌های تمیزکاری، دوز مصرفی، و اقدام اصلاحی در صورت نشت/آلودگی.
6. مستندسازی و پایش: ثبت مصرف به‌ازای نقطه، نمونه‌برداری دوره‌ای، و بازنگری سالانه ریسک.
7. تامین پایدار: برنامه‌ریزی موجودی و تامین از شبکه مطمئن. برای مشاوره تامین در سراسر ایران، با تیم تخصصی موتورازین در ارتباط باشید.

جمع‌بندی انسانی: ISO 21469 پلی میان ایمنی محصول، اعتبار برند و مسیر صادرات

به‌کارگیری روانکارهای Food Grade مطابق ISO 21469 و انتخاب دقیق بین H1 و 3H، فقط یک اقدام فنی نیست؛ سرمایه‌گذاری روی اعتماد مصرف‌کننده و قابلیت رقابت در بازارهای صادراتی است. با کاهش ریسک آلودگی، ضایعات و توقف‌های خط کمتر می‌شود و ممیزی‌های مشتریان/مراجع آسان‌تر می‌گذرد. موتورازین به‌عنوان مرجع تخصصی تامین و توزیع روانکار، شما را در انتخاب، استقرار و تامین پایدار روغن غذایی H1، روغن 3H و گریس‌های گرید غذایی همراهی می‌کند. برای شروع، خوشه روغن صنعتی غذایی را ببینید و درباره پوشش سراسری ایران بیشتر بدانید.

پرسش‌های متداول

ISO 21469 دقیقاً چه چیزی را تضمین می‌کند؟

این استاندارد نشان می‌دهد روانکار از نظر فرمولاسیون، تولید، بسته‌بندی و مدیریت بهداشتی کنترل شده است تا در صورت تماس تصادفی با غذا، ریسک به حداقل برسد. ISO 21469 جایگزین برنامه‌های کیفیت کارخانه نیست؛ بلکه آن‌ها را پشتیبانی می‌کند و با HACCP/ISO 22000 هم‌افزایی دارد.

چه زمانی به‌جای H1 باید از 3H استفاده کنیم؟

اگر روانکار نقش «رهاساز» روی قالب، سینی یا صفحه‌ای را دارد که مستقیماً با غذا تماس پیدا می‌کند (مثلاً سینی پخت نان)، کلاس 3H لازم است. در سایر نقاط نزدیک به محصول که فقط احتمال چکه/پاشش وجود دارد، H1 کفایت می‌کند.

آیا می‌توان همه روغن‌های کارخانه را به H1 تغییر داد؟

از نظر عملی، اولویت با نقاط دارای خطر تماس است. برای تجهیزات دور از محصول (Utility)، استفاده از H2 اقتصادی‌تر است. با این حال، برخی کارخانه‌ها برای ساده‌سازی انبار و جلوگیری از اشتباه، سیاست «H1 همه‌جانبه» را اجرا می‌کنند؛ تصمیم باید بر اساس تحلیل ریسک و هزینه انجام شود.

برای خطوط برودتی و سردخانه چه پیشنهادی دارید؟

استفاده از روغن کمپرسور برودتی H1 با سازگاری با مبرد و دمای پایین توصیه می‌شود، به‌ویژه اگر کمپرسور در نزدیکی فرآوری یا اتاق بسته‌بندی قرار دارد. این انتخاب ریسک پخش مه روغن به محصول را کاهش می‌دهد.

چگونه از آلودگی متقاطع با روغن‌های غیرغذایی جلوگیری کنیم؟

تفکیک فیزیکی قفسه‌ها، ابزار اختصاصی رنگ‌بندی‌شده، آموزش پرسنل، و برچسب‌گذاری واضح H1/3H در کنار ثبت مصرف به‌ازای نقطه، مؤثرترین روش‌ها هستند. همچنین از حمل روغن با ظروف بازیافتی یا بدون پلمب پرهیز کنید.