بازار خودروی ایران ترکیبی از پلتفرم‌های ژاپنی با گیربکس‌های CVT، و خودروهای اروپایی با گیربکس‌های اتوماتیک چندسرعته است. این تنوع، انتخاب درست روغن گیربکس را به یک تصمیم حیاتی تبدیل می‌کند؛ تصمیمی که مستقیماً بر نرمی حرکت، دمای کاری و طول عمر قطعات حساس اثر می‌گذارد.
کلید این انتخاب، شناخت تفاوت‌های طراحی بین گیربکس CVT و اتوماتیک معمولی (AT) و در نتیجه، تفاوت‌های روغن مخصوص هرکدام است. «روغن گیربکس CVT ژاپنی در برابر ATF اروپایی» فقط اختلاف نام یا برند نیست؛ تفاوت در منحنی اصطکاک، ویسکوزیته در دمای کاری و بسته افزودنی‌هاست که رفتار عملیاتی گیربکس را تعریف می‌کند.
استفاده از روغن «تقریباً مشابه» یا «یونیورسال» اگر با مشخصات سازنده خودرو منطبق نباشد، می‌تواند به لغزش تسمه/زنجیر CVT، شاتر در کلاچ مبدل گشتاور AT و افزایش دمای سیستم منجر شود. در ترافیک‌های گرم‌شونده شهری ایران، این خطاها سریع‌تر خود را نشان می‌دهند.
در ادامه، با رویکردی فنی و مبتنی بر توصیه‌های سازندگان، تفاوت فرمولاسیون، رفتار اصطکاکی، حفاظت از قطعات و اثر هر روغن بر نرمی تعویض و دوام گیربکس را مرور می‌کنیم و در پایان چک‌لیست انتخاب صحیح ارائه می‌شود.
معرفی گیربکس CVT و نیازهای روغنی
گیربکس CVT (پیوسته متغیر) با دو پولی مخروطی و یک تسمه یا زنجیر فولادی، نسبت دنده را به‌صورت پیوسته تغییر می‌دهد. تفاوت مهندسی CVT با AT در نحوه انتقال گشتاور است: سطح تماس پولی-تسمه به ضریب اصطکاک «قابل‌کنترل و پایدار» نیاز دارد تا بدون لغزش، گشتاور را منتقل کند. اینجاست که روغن مخصوص CVT نقش محوری دارد.
رفتار اصطکاکی و نیاز به Traction پایدار
روغن CVT باید منحنی اصطکاکی ویژه‌ای داشته باشد تا ضمن تأمین چسبندگی کافی بین پولی‌ها و تسمه/زنجیر، از «چسبندگی بیش‌ازحد» و سایش جلوگیری کند. افزودنی‌های Friction Modifier در CVT برای تماس فولاد-فولاد تنظیم می‌شوند تا در فشار تماسی بالا، تراکشن پایدار و بدون نوسان تأمین شود.
ویسکوزیته و خنک‌کاری در اقلیم و ترافیک ایران
CVTها به ویسکوزیته نسبتاً پایین و شاخص گرانروی بالا (VI) نیاز دارند تا در استارت سرد، پاسخ سریع و در گرمای ترافیک، فیلم روغنی پایدار داشته باشند. کنترل کف و دفع هوا (Air Release) نیز حیاتی است؛ وجود حباب هوا تراکشن را مختل و دما را افزایش می‌دهد.
گیربکس اتوماتیک اروپایی و ATF: اصول و الزامات
گیربکس‌های اتوماتیک چندسرعته اروپایی با مجموعه کلاچ‌های تر و مبدل گشتاور کار می‌کنند. روغن مورد استفاده در این گیربکس‌ها ATF نام دارد و باید «اصطکاک کنترل‌شده» برای درگیر و آزاد شدن نرم صفحات کلاچ فراهم کند؛ در عین حال، از بلبرینگ‌ها، چرخ‌دنده‌های سیاره‌ای و شیرهای هیدرولیک نیز محافظت کند.
کنترل لغزش کلاچ مبدل و جلوگیری از Shudder
بخش مهمی از عملکرد ATF، حفظ «ضدشاتر» در کلاچ مبدل گشتاور (TCC) است. منحنی اصطکاکی ATF باید در بازه وسیع دما ثابت بماند تا در تعویض‌های ریز و قفل مبدل، ضربه و لرزش ایجاد نشود. پایداری برشی و مقاومت در برابر اکسیداسیون برای دوره تعویض‌های طولانی‌تر ضروری است.
تفاوت فرمولاسیون CVT Fluid و ATF؛ فراتر از نام
هر دو خانواده روغن ممکن است از روغن پایه‌های گروه III یا سنتتیک گروه IV/V و بسته‌های افزودنی ضدسایش، ضد اکسیداسیون و ضدکف استفاده کنند؛ اما تفاوت‌های کلیدی در «منحنی اصطکاک»، «پایداری برشی» و «کنترل هوا و کف» است که رفتار واقعی را تعیین می‌کند.
- فریکشن‌مودیفایرها: در CVT برای تماس فولاد-فولاد پولی/تسمه تیون می‌شوند؛ در ATF برای صفحات کلاچ تر و TCC.
- پایداری برشی: CVT به مقاومت بالای پلیمرهای بهبوددهنده شاخص گرانروی نیاز دارد تا برش مکانیکی زنجیر/تسمه را تاب بیاورد.
- کنترل کف/هوا: CVT معمولاً به کنترل شدیدتر کف نیاز دارد؛ ATF نیز باید در پمپ‌های هیدرولیک حساس، حباب را سریع آزاد کند.
- سازگاری با مواد: هر دو باید با الاستومرهای آب‌بندی سازگار باشند؛ اما تیونینگ با توجه به خانواده سیل‌ها و استانداردهای هر سازنده متفاوت است.
اثر بر رانندگی، دما و طول عمر گیربکس
در CVT، روغن صحیح به معنای «شروع نرم، بدون زوزه و بدون لغزش در شیب‌ها» است. روغن نامناسب با کاهش تراکشن مؤثر، باعث لغزش می‌شود؛ ECU برای جبران فشار را بالا می‌برد، دما افزایش می‌یابد و سایش پولی/تسمه تسریع می‌شود. نتیجه می‌تواند به لرزش، صدای ناله و افت راندمان منجر شود.
در AT، انتخاب ATF صحیح، تعویض‌های نرم و بدون ضربه، قفل مطمئن مبدل گشتاور و دمای پایدار را تضمین می‌کند. ATF اشتباه باعث شاتر در سرعت‌های پایین، سخت‌دنده عصب‌دار، تأخیر در درگیری دنده و افزایش دمای روغن می‌شود. در هر دو نوع، کنترل دما و پاکیزگی روغن، عامل اول در افزایش عمر است.
جدول مقایسه CVT Fluid و ATF
پیش از انتخاب، تفاوت‌ها را به‌صورت فشرده مرور کنید. این جدول خلاصه‌ای از نیازها و پیامدهای استفاده از روغن نامتناسب را نشان می‌دهد.
| مولفه | CVT Fluid (ژاپنی) | ATF (اروپایی) |
|---|---|---|
| رفتار اصطکاکی | تراکشن پایدار پولی-تسمه/زنجیر؛ جلوگیری از لغزش | اصطکاک کنترل‌شده صفحات کلاچ و TCC؛ ضد شاتر |
| پایداری برشی | خیلی مهم به‌دلیل فشار تماسی و بار مکانیکی زنجیر | مهم برای دوام تعویض‌های نرم در سیکل‌های طولانی |
| کنترل کف/هوا | حساس؛ هوای حل‌شده تراکشن را مختل می‌کند | مهم؛ برای پاسخ دقیق هیدرولیک و پمپ‌ها |
| دما و اکسیداسیون | تمرکز بر دفع حرارت و پایداری ضدسایش پولی‌ها | تمرکز بر پایداری ضدشاتر و تمیزی سوپاپ‌بادی |
| پیامد روغن نامناسب | لغزش/زوزه، افزایش فشار هیدرولیک، سایش تسمه/پولی | شاتر، ضربه تعویض، لغزش کلاچ‌ها، افزایش دمای ATF |
| نمونه استانداردها | NS-3، CVT FE، HCF-2 (بسته به سازنده) | ZF Lifeguard 6/8/9، MB 236.xx، Dexron VI (بسته به سازنده) |
ریسک استفاده از روغن اشتباه و اختلاط
جایگزینی ATF به‌جای CVT Fluid یا بالعکس توصیه نمی‌شود. حتی در محصولات «یونیورسال»، اگر استاندارد دقیق سازنده (OEM) درج نشده، ریسک شاتر، لغزش و افزایش دما بالاست. اختلاط دو روغن با فرمول‌های متفاوت، منحنی اصطکاک را تغییر می‌دهد و ممکن است پس از چندصد کیلومتر، علائم را تشدید کند.
- علائم CVT با روغن نامناسب: ناله در شتاب، افزایش دور بدون افزایش سرعت، لرزش شروع حرکت.
- علائم AT با ATF نامناسب: ضربه در معکوس، شاتر در سرعت‌های شهری، تأخیر در درگیری دنده.
- پس از هر سرویس: سطح روغن، رنگ/بو و داده دمایی را پایش کنید.
نکات برجسته و کلیدی انتخاب
- کلیدواژه کاربردی: تفاوت روغن CVT و ATF در «منحنی اصطکاک» است، نه فقط ویسکوزیته.
- بهترین روغن گیربکس CVT برای خودروهای ژاپنی، روغنی است که کد دقیق OEM (مثلاً NS-3 یا HCF-2) را پوشش دهد.
- در ترافیک شهری ایران، کاهش عمر روغن محتمل است؛ سرویس را زودتر از حالت عادی برنامه‌ریزی کنید.
- پاکیزگی فیلتر و کنترل کف، عملکرد را به‌طور محسوس بهبود می‌دهد.
چک‌لیست انتخاب روغن مناسب بر اساس نوع گیربکس و سازنده
- نوع گیربکس را دقیق شناسایی کنید: CVT با تسمه/زنجیر یا AT چندسرعته با مبدل.
- کد استاندارد سازنده را از دفترچه یا دیتاشیت استخراج کنید: برای CVT (NS-3، CVT FE، HCF-2)؛ برای ATF (ZF Lifeguard 8/9، MB 236.xx، Dexron VI).
- شرایط کارکرد ایران را لحاظ کنید: ترافیک سنگین، توقف/حرکت مکرر، شیب‌ها و تابستان‌های گرم.
- سوابق سرویس را بررسی کنید: اگر اختلاط قبلی رخ داده، شست‌وشوی مدار طبق روش سازنده انجام شود.
- فیلتر و سینی کارتل را تمیز/تعویض کنید؛ کد پاکیزگی و کنترل کف را جدی بگیرید.
- از روغن با تأییدیه معتبر استفاده کنید؛ به شعار یونیورسال بدون ذکر استاندارد OEM اکتفا نکنید.
- پس از سرویس، لرزش، دمای کاری و داده‌های اسکنر را پایش کنید؛ هر علامت شاتر یا لغزش را جدی بگیرید.
راهنمای نگهداری و زمان‌بندی تعویض در بازار ایران
در کاربری‌های شهری و اقلیم گرم، بازه تعویض روغن معمولاً کوتاه‌تر از حالت نرمال است. بسیاری از سازندگان بازه‌های «سخت‌کاری» را پیشنهاد می‌کنند. پایش علائم (لرزش، صدای غیرعادی، تغییر رنگ/بو) و دمای ثبت‌شده در اسکنر، راهنمای بهتری از کیلومتر صرف است. بازدید دوره‌ای سطح روغن و نشتی نیز ضروری است.
همواره به دفترچه راهنمای خودرو و بولتن‌های فنی سازنده رجوع کنید. استفاده از روغن مطابق استاندارد OEM، ساده‌ترین راه برای کاهش ریسک خرابی‌های پرهزینه گیربکس است.
برای سرویس دوره‌ای پیشرانه نیز، راهنمای خرید روغن موتور خودروهای سبک می‌تواند به هماهنگی بین برنامه سرویس موتور و گیربکس کمک کند.
پرسش‌های متداول
آیا می‌توان از ATF به‌جای روغن CVT استفاده کرد؟
خیر. ATF برای کلاچ‌های تر و TCC تیون می‌شود، در حالی‌که CVT به تراکشن پایدار بین پولی و تسمه/زنجیر نیاز دارد. استفاده از ATF در CVT باعث لغزش، افزایش فشار هیدرولیک برای جبران، بالا رفتن دما و در نهایت سایش و لرزش می‌شود. همواره از سیال CVT دارای استاندارد دقیق سازنده خودرو استفاده کنید.
بازه تعویض روغن CVT و ATF در شرایط ایران چقدر است؟
بسته به سازنده و مدل خودرو تفاوت دارد. در کاربری‌های سخت (ترافیک سنگین، گرما، شیب)، کاهش بازه نسبت به حالت عادی توصیه می‌شود. معیار بهتر، پایش دما، رفتار تعویض و علائم شاتر/لغزش است. به بولتن‌های فنی و دفترچه خودرو مراجعه و بازه «Severe» را مبنا قرار دهید.
اختلاط دو برند CVT یا ATF از یک نوع مجاز است؟
اگر هر دو سیال دقیقاً همان استاندارد OEM را پوشش دهند، در شرایط اضطرار می‌توان سرریز کرد؛ اما اختلاط گسترده توصیه نمی‌شود چون منحنی اصطکاک و افزودنی‌ها ممکن است تفاوت‌های ظریفی داشته باشند. پس از اختلاط اضطراری، در اولین فرصت، تعویض کامل انجام شود.
نشانه‌های روغن نامناسب در گیربکس چیست؟
در CVT: افزایش دور موتور بدون افزایش متناسب سرعت، ناله در شتاب، لرزش آغاز حرکت. در AT: شاتر در سرعت پایین، ضربه در تعویض‌ها، تأخیر در درگیری. تغییر رنگ قهوه‌ای تیره و بوی سوختگی نیز هشدار افزایش دما و اکسیداسیون است. در این موارد، تشخیص تخصصی و تعویض فوری را جدی بگیرید.
آیا افزودنی‌های بازار برای رفع شاتر یا لغزش مفیدند؟
افزودنی‌های غیرتأییدشده می‌توانند منحنی اصطکاک را از محدوده تیون‌شده سازنده خارج کنند و به‌صورت موقت علائم را پنهان ولی در بلندمدت آسیب را تشدید کنند. راه‌حل اصولی، استفاده از سیال استاندارد OEM، سرویس فیلتر و بررسی سلامت مکانیکی است.
جمع‌بندی و پیشنهاد حرفه‌ای
روغن گیربکس CVT ژاپنی و ATF اروپایی در نام شبیه‌اند، اما در ماهیت اصطکاک، کنترل کف، پایداری برشی و الزامات دمایی متفاوت‌اند. انتخاب دقیق بر پایه استاندارد سازنده، شرایط کارکرد ایران و رعایت پاکیزگی سیستم، نرمی رانندگی و عمر گیربکس را تضمین می‌کند. در صورت تردید، به‌جای راه‌حل‌های موقت، تشخیص تخصصی و استفاده از سیالات دارای تاییدیه را در اولویت بگذارید.
به‌عنوان مرجع تخصصی تأمین روانکار، موتورازین با تجربه همکاری با اتوسرویس‌های گیربکس در سراسر ایران، دسترسی به سبد کامل روغن‌های CVT و ATF مبتنی بر استانداردهای سازندگان را فراهم کرده است. تیم فنی ما ضمن ارائه مشاوره برای انتخاب سیال صحیح، در برنامه‌ریزی سرویس، زمان‌بندی تعویض و هم‌خوانی با شرایط اقلیمی و ترافیکی شهر شما کمک می‌کند. علاوه بر گیربکس، برای موتور خودروی شما نیز راهکارهای به‌روز در حوزه روغن موتور سواری ارائه می‌شود تا کل سامانه انتقال قدرت با اطمینان و دوام بالا کار کند.
بدون نظر