استاندارد جدید روغن دیزل سنگین؛ نسل بعد از CK-4 و FA-4 در راه است

استاندارد جدید روغن دیزل سنگین، نسل بعد از CK-4 و FA-4، در آستانه ورود به بازار جهانی روانکار است. صنعت از آن با عنوان پروژه PC-12 یاد می‌کند؛ استانداردی که برای پاسخ‌گویی به الزامات آلایندگی و کارایی سوخت نسل جدید موتورهای دیزلی طراحی می‌شود. برای ما در ایران، این تغییر فقط یک خبر فنی نیست؛ روی برنامه نگهداری ناوگان‌های بین‌شهری، عملیات عمرانی و تجهیزات معدنی اثر مستقیم خواهد گذاشت.

اگر سرویس‌کار باشید این را می‌دانید: تفاوت بین یک روغن «درست» و «تقریباً درست» خودش را در قفل‌سرد صبحگاهی، در افت فشار روغن در شیب‌های طولانی و در اشباع زودهنگام DPF نشان می‌دهد. نسل جدید استانداردها دقیقاً آمده تا این حاشیه‌خطا را کمتر کند؛ با کنترل اکسیداسیون قوی‌تر، پایداری برشی بالاتر و خاکستر سولفاته پایین‌تر برای حفاظت از سیستم‌های پس‌پالایش.

در سال ۲۰۲۵، سازندگان موتور (OEM) نقشه راه موتورهای یورو ۶/۷ و الزامات سوخت کم‌گوگرد را جدی‌تر از همیشه دنبال می‌کنند. در چنین فضایی، انتخاب یک روغن دیزلی که هم با سخت‌گیری‌های آلایندگی سازگار باشد و هم دوام سرویس را افزایش دهد، به مهارتی کلیدی تبدیل می‌شود. تجربه به من ثابت کرده که هرجا انتخاب روغن بر پایه داده (آنالیز روغن، دمای کار، بار و سبک رانندگی) انجام شده، هزینه توقف ناوگان به‌طور محسوس پایین آمده است.

در این گزارش تحلیلی، به‌صورت کاربردی مرور می‌کنیم چرا صنعت از CK-4 و FA-4 عبور می‌کند، الزامات فنی نسل بعد چیست، چه ریسک‌هایی در دوره گذار وجود دارد و سرویس‌کاران ایرانی چطور برنامه PM خود را به‌روزرسانی کنند. پیشنهاد می‌کنم قبل از هر چیز، مرجع سازنده موتور و شرایط سوخت منطقه فعالیت خود را چک کنید و سپس سراغ انتخاب روغن بروید. اگر برای انتخاب روغن موتور دیزلی ناوگان خود نیاز به راهنمایی دارید، این مطلب نقطه شروع مطمئن است.

چرا از CK-4 و FA-4 عبور می‌کنیم؟ چشم‌انداز ۲۰۲۵ برای ناوگان‌های ایرانی

CK-4 و FA-4 در سال‌های اخیر معیار اصلی روغن‌های دیزل سنگین بوده‌اند. CK-4 روی پایداری برشی، کنترل اکسیداسیون و محافظت در دماهای بالا تمرکز داشت و برای ویسکوزیته‌های شناخته‌شده مثل 15W-40 عالی عمل کرد. FA-4 مسیر دیگری باز کرد: ویسکوزیته‌های سبک‌تر مانند 10W-30 با HTHS پایین‌تر برای صرفه‌جویی سوخت، اما با سازگاری محدود برای موتورهای قدیمی.

نسل بعد، اهداف بلندپروازانه‌تری دارد: تطبیق با سیستم‌های پس‌پالایش پیشرفته (DPF/SCR/EGR)، دوام بیشتر در چرخه‌های طولانی، و کاهش مصرف سوخت بدون قربانی کردن محافظت قطعات. برای ناوگان‌های بین‌شهری ایران که اغلب با بار پایدار و دورهای یکنواخت حرکت می‌کنند، این یعنی امکان واقعی افزایش فاصله تعویض روغن در کنار حفاظت بهتر از DPF.

تجربه به من ثابت کرده ناوگانی که با داده (دما، بار، آنالیز روغن) تصمیم می‌گیرد، از هر استانداردی بیشترین بهره را می‌برد. استاندارد جدید ابزار است؛ نتیجه را روش نگهداری شما تعیین می‌کند.

توصیه عملی: قبل از هر تغییر استاندارد، وضعیت واقعی ناوگان (قطعات پس‌پالایش، سبک رانندگی، شرایط اقلیمی مسیر) را مستندسازی کنید؛ انتخاب روغن را بر این مبنا انجام دهید.

الزامات فنی نسل بعد (پروژه PC-12): اکسیداسیون، HTHS و خاکستر سولفاته

پروژه PC-12 که به‌عنوان جایگزین CK-4/FA-4 در حال توسعه است، سه محور فنی را پررنگ‌تر می‌کند: 1) کنترل اکسیداسیون در بار و دمای بالا برای پایداری ویسکوزیته و جلوگیری از وارنیش/لک‌های حرارتی، 2) مدیریت HTHS در دو شاخه مطابق فلسفه FA-4 (صرفه‌جویی سوخت) و CK-4 (پشتیبانی عقب‌رو و حفاظت در بار سنگین)، 3) کاهش خاکستر سولفاته (SAPS) جهت حفاظت از DPF و عمر طولانی‌تر سنسورهای NOx و CAT.

افزودنی‌های نسل جدید آنتی‌اکسیدان (فنولیک/آمینی)، دیسپرسنت‌های قوی‌تر و بهبوددهنده‌های شاخص ویسکوزیته با پایداری برشی بالا، هسته فرمولاسیون‌های جدید هستند. برای موتورهای کارگاهی و معدنی که در شوک‌لود و دمای بالا کار می‌کنند، این تغییرات به معنای کاهش مصرف روغن، کنترل بهتر تبخیر (Noack) و رسوب کمتر رینگ و پیستون است.

اگر سرویس‌کار باشید، می‌دانید که افت ناگهانی فشار روغن در شیب معدن یا بار سنگین، اغلب با برش پلیمر و رقیق شدن روغن همراه است. نسل بعد دقیقاً روی همین نقطه آسیب کار می‌کند. توصیه عملی: در برگه اطلاعات فنی (TDS) به «پایداری برشی»، «Noack»، «HTHS» و نوع «OEM approvals» توجه ویژه کنید.

ویسکوزیته‌های رایج و فواصل تعویض در ایران: بین‌شهری، عمرانی و معدنی

ناوگان بین‌شهری

در اتوبوس‌ها و کشنده‌های بین‌شهری، 10W-30 و 5W-30های با HTHS مناسب، نقطه تعادل خوبی بین سردکارکردی، مصرف سوخت و حفاظت یاتاقان‌ها ایجاد می‌کنند. FA-4 نشان داد که ویسکوزیته‌های سبک‌تر اگر با HTHS کنترل‌شده همراه شوند، در مسیرهای ثابت به‌خوبی جواب می‌دهند. نسل بعد این رویکرد را با دوام اکسیداسیونی قوی‌تر کامل می‌کند.

تجهیزات عمرانی و معدنی

برای لودر، بلدوزر و دامپتراک‌ها که شوک‌لود و گرد و غبار بالا دارند، هنوز 15W-40 یا 5W-40 فول‌سنتتیک با HTHS بالاتر انتخاب منطقی است؛ اما فرمولاسیون‌های جدید همین گریدها هم با اکسیداسیون پایین‌تر و کنترل رسوب بهتر عرضه می‌شوند. در دمای بالا و کار پیوسته، نقش فیلتر مناسب و کد پاکیزگی ISO 4406 حیاتی است.

تو ناوگان‌های بین‌شهری دقیقاً همین اتفاق می‌افتد: اگر کیفیت سوخت مناسب و DPF سالم باشد، با آنالیز روغن و فیلتر باکیفیت می‌توان فواصل تعویض را مرحله‌ای افزایش داد. توصیه عملی: فاصله تعویض را ناگهانی تغییر ندهید؛ هر مرحله ۱۰–۱۵٪ افزایش با پایش TBN/TAN و ویسکوزیته، روش امن‌تری است.

سوخت کم‌گوگرد، DPF/SCR و واقعیت‌های بازار ایران

روغن‌های دیزلی مدرن برای کار با سوخت کم‌گوگرد (ULSD) بهینه شده‌اند؛ خاکستر کمتر یعنی عمر بالاتر DPF. اما کیفیت سوخت در همه استان‌ها یکنواخت نیست. اگر در منطقه شما گوگرد سوخت بالاتر است، به TBN بالاتر، دیسپرسنسی قوی‌تر و برنامه تخلیه قاطع‌تر نیاز دارید. استفاده از روغن‌های با خاکستر سولفاته زیاد در خودروهای مجهز به DPF، ریسک اشباع و افزایش ضدفشار اگزوز را بالا می‌برد.

در موتورهای مجهز به SCR، حضور فسفر و گوگرد اضافه می‌تواند به کاتالیست آسیب بزند. به همین دلیل سازندگان موتور، approvals اختصاصی (مانند نسل جدید VDS یا CES) را همراه با استاندارد API می‌آورند. توصیه عملی: اولویت را به روغنی بدهید که هم سطح API هدف را پوشش می‌دهد و هم تاییدیه OEM موتور ناوگان شما را دارد.

ریسک‌های دوره گذار: از روغن نامناسب تا تقلبی

دوره گذار به هر استانداردی، بازار را مستعد خطا می‌کند. رایج‌ترین اشتباهات: 1) فرض «سازگاری عقب‌رو» برای همه موتورها و همه گریدها، 2) انتخاب 10W-30 کم‌HTHS برای موتوری که چنین HTHSی را نمی‌پذیرد، 3) بی‌توجهی به خاکستر روغن در خودروهای DPFدار، 4) مخلوط کردن روغن‌های با استاندارد و افزودنی‌های متفاوت در یک سرویس.

تشخیص روغن‌های تقلبی نیز حیاتی است؛ برچسب‌های مبهم، نبود کد رهگیری، قیمت غیرواقعی و فقدان TDS/MSDS معتبر، نشانه‌های رایج‌اند. تجربه میدانی ما نشان می‌دهد بیشترین آسیب از روغن نامناسب، به یاتاقان‌ها و DPF وارد می‌شود. توصیه عملی: تامین از کانال رسمی، ثبت بچ‌نامبر و نگهداری نمونه شاهد از هر بچ برای پیگیری کیفیت را در فرآیند خود بگنجانید.

جدول مقایسه CK-4، FA-4 و نسل بعد (PC-12 پیشنهادی)

قبل از مهاجرت، باید تفاوت‌ها را یکجا ببینیم. جدول زیر مروری فشرده بر گریدهای متداول، سطح محافظت، سازگاری با سوخت کم‌گوگرد و ظرفیت افزایش فاصله سرویس در سه نسل است. توجه کنید که مقادیر «نمونه‌ای» و وابسته به تاییدیه‌های سازنده موتور هستند.

توصیه عملی: قبل از استناد به «سازگاری عقب‌رو»، دفترچه موتور و فهرست approvals روغن انتخابی را بررسی کنید؛ عدد HTHS و خاکستر را با نیاز DPF/SCR تطبیق دهید.

نکات کلیدی برای تصمیم‌گیری سریع

• برای ناوگان بین‌شهری: 10W-30 یا 5W-30 با HTHS مطابق تاییدیه OEM و خاکستر کنترل‌شده، نقطه شروع خوبی است.
• برای معادن/عمرانی: در بار و دمای بالا، گریدهای با HTHS بالاتر (مثل 15W-40 یا 5W-40) را با فرمولاسیون نسل جدید بررسی کنید.
• ULSD در همه نقاط کشور یکسان نیست؛ برنامه سرویس را بر مبنای TBN/TAN و آنالیز دوده تنظیم کنید.
• فیلتر باکیفیت و کنترل کد پاکیزگی ISO 4406، ضامن تحقق «Extended Drain» است.

توصیه عملی: یک پایلوت سه‌ماهه تعریف کنید و بر مبنای نتایج آنالیز روغن و بازدید DPF، سیاست خرید و فاصله سرویس را نهایی کنید.

چک‌لیست عملی برای سرویس‌کاران و مدیران ناوگان

چه بپرسیم و چه کنترل کنیم؟

• از تامین‌کننده بپرسید: سطح API (CK-4/FA-4/PC-12-Ready)، تاییدیه OEM (مانند نسل‌های جدید VDS/CES)، نوع پایه (سنتتیک/نیمه‌سنتتیک) و استراتژی ضد‌اکسیداسیون.
• روی لیبل چک کنید: SAE Grade، HTHS (در صورت درج)، خاکستر سولفاته، TBN، شاخص تبخیر (Noack)، و کد بچ.
• برنامه PM را به‌روزرسانی کنید: توالی تعویض فیلتر، نمونه‌برداری آنالیز روغن در هر ۲۰–۳۰ هزار کیلومتر یا ۵۰۰ ساعت کار، و معیارهای توقف اضطراری (افت فشار/افزایش دما).
• سازگاری DPF/SCR: خاکستر و فسفر روغن را با قطعات پس‌پالایش خودرو مطابقت دهید؛ از مخلوط کردن استانداردها پرهیز کنید.

توصیه عملی: فرم «بازدید سلامت» تنظیم کنید و در هر سرویس، وضعیت رنگ/بو/ویسکوزیته ظاهری و افت سطح روغن را ثبت کنید؛ داده‌ها راهنمای واقعی شما هستند.

برنامه‌ریزی مهاجرت: از تست میدانی تا قرارداد تامین

مهاجرت موفق به نسل بعدی، با یک پایلوت کنترل‌شده شروع می‌شود. یک یا دو مسیر معیار انتخاب کنید (مثلاً تهران–مشهد یا بندرعباس–اصفهان)، دو گروه خودرو هم‌تراز را با روغن فعلی و روغن نسل جدید مقایسه کنید، و شاخص‌هایی مثل مصرف سوخت، مصرف روغن، افت فشار و وضعیت DPF را هفتگی ثبت کنید. آنالیزهای دوره‌ای (TBN/TAN، ویسکوزیته، فلزات سایش، دوده) باید مبنای تصمیم باشند.

در قرارداد تامین، کیفیت ثابت و رهگیری بچ، SLA تحویل، آموزش سرویس‌کاران و دسترسی به TDS/MSDS را الزام کنید. موجودی انبار را بازتنظیم کنید تا اختلاط تصادفی با روغن قبلی رخ ندهد. اگر عملیات شما کشوری است، به «مسیرهای سرد و گرم» و تفاوت اقلیمی توجه کنید. برای برنامه‌ریزی توزیع و دسترسی، نقشه گستره خدمات پخش در ایران را مبنا قرار دهید و نقاط دپو را هماهنگ کنید.

توصیه عملی: قبل از تعمیم، نتایج پایلوت را در جلسه مشترک بهره‌برداری/تدارکات/نت چک کنید و سناریوهای زمستانی/تابستانی را جداگانه تصویب کنید.

جمع‌بندی تحلیلی: چگونه برای نسل بعد آماده شویم؟

نسل بعد از CK-4 و FA-4، چه با عنوان PC-12 نهایی شود چه با نامی دیگر، مسیر را روشن کرده است: حفاظت قوی‌تر از موتور در بار و دمای بالا، هم‌زمان با حفاظت سیستم‌های پس‌پالایش و کاهش مصرف سوخت. برای ناوگان‌های ایرانی، فرصت اصلی در «مدیریت داده‌محور» است؛ یعنی ترکیب روغن مناسب با آنالیز دوره‌ای و فیلتر استاندارد. آنچه در میدان دیده‌ایم، این است که اجرای یک پایلوت منطقی می‌تواند بدون افزایش ریسک، فاصله تعویض را ۱۰–۲۰٪ افزایش دهد؛ البته به شرط کیفیت سوخت و سلامت سیستم خنک‌کاری.

در انتخاب گرید، 10W-30/5W-30 برای ناوگان بین‌شهری با تاییدیه OEM و HTHS مناسب، و 15W-40/5W-40 با فرمولاسیون جدید برای معادن/عمرانی، نقطه شروع‌های مطمئنی هستند. سطح خاکستر و فسفر را با DPF/SCR تطبیق دهید و برای مسیرهای با سوخت گوگرد بالاتر، به TBN و دیسپرسنت قوی‌تر تکیه کنید. کلید موفقیت، پرهیز از اختلاط استانداردها و ثبت کامل داده‌های سرویس است.

نگاه آینده‌نگر این است: استانداردهای آلایندگی سخت‌گیرانه‌تر خواهند شد و موتورهای نسل بعد، با فاصله‌های سرویس بلندتر و سنسورهای حساس‌تر می‌آیند. بنابراین، انعطاف در انتخاب روغن، دسترسی به تاییدیه‌های به‌روز OEM و شفافیت زنجیره تامین، مزیت رقابتی ناوگان شما خواهد بود. پیشنهاد عملی ما برای ۱۲ ماه آینده: 1) تعریف پایلوت دو-مسیره، 2) تدوین دستورالعمل نمونه‌برداری و معیارهای توقف، 3) بازنگری سبد فیلتر و قطعات DPF، 4) آموزش سرویس‌کاران درباره HTHS/SAPS و تفسیر اولیه نتایج آنالیز، 5) تنظیم قرارداد تامین بر مبنای رهگیری بچ و SLA تحویل.

در نهایت، انتخاب روغن دیزل سنگین در سال‌های پیش‌رو یک انتخاب صرفاً «برند» نیست؛ انتخاب «مشخصات فنی مناسب با عملیات» است. با تکیه بر داده و اجرای دقیق PM، از مزایای نسل بعدی استانداردها بیشترین بهره را ببرید و ریسک توقف ناگهانی را به حداقل برسانید.

پرسش‌های متداول

تفاوت اصلی CK-4 با FA-4 چیست و کدام برای شرایط ایران مناسب‌تر است؟

CK-4 روی حفاظت در بار سنگین و سازگاری عقب‌رو تمرکز دارد و در گریدهایی مثل 15W-40 متداول است. FA-4 برای صرفه‌جویی سوخت با HTHS پایین‌تر طراحی شده و معمولاً در 10W-30/5W-30 ارائه می‌شود، اما برای همه موتورهای قدیمی مناسب نیست. در ایران، برای ناوگان‌های بین‌شهری مدرن 10W-30 تاییدشده توسط OEM گزینه خوبی است؛ برای معادن/کارگاه‌ها، 15W-40 یا 5W-40 نسل جدید با approvals معتبر ایمن‌تر است.

آیا روغن‌های نسل بعد (پروژه PC-12) به عقب سازگار خواهند بود؟

بر مبنای روندهای اعلامی، نسل بعد احتمالاً مانند CK-4/FA-4 دو شاخه خواهد داشت: شاخه‌ای با HTHS بالاتر و سازگاری عقب‌رو برای حفاظت بار سنگین، و شاخه‌ای با HTHS پایین‌تر برای بهره‌وری سوخت. اما میزان سازگاری به تاییدیه‌های سازنده موتور شما وابسته است. همیشه دفترچه موتور و فهرست approvals روغن را مبنا قرار دهید.

کیفیت سوخت گوگرد بالا چه اثری بر انتخاب روغن دارد؟

گوگرد بالاتر یعنی اسیدزایی بیشتر و نیاز به TBN بالاتر و دیسپرسنسی قوی‌تر. همچنین خاکستر روغن باید برای DPF کنترل شود تا اشباع زودرس رخ ندهد. در چنین شرایطی فاصله تعویض را محافظه‌کارانه‌تر تنظیم کنید و آنالیز TBN/TAN را در برنامه داشته باشید. انتخاب فیلتر با کیفیت و کنترل نشتی هوای ورودی (برای کاهش دوده) نیز حیاتی است.

چگونه فاصله تعویض روغن را بدون ریسک افزایش دهیم؟

با پایلوت مرحله‌ای: ابتدا ۱۰–۱۵٪ افزایش دهید و در هر مرحله نتایج آنالیز روغن (TBN/TAN، ویسکوزیته، فلزات سایش) و وضعیت DPF را ارزیابی کنید. اگر شاخص‌ها در محدوده امن بود، مرحله بعد را اجرا کنید. کیفیت سوخت، وضعیت سیستم خنک‌کننده و فیلترها را نیز پایش کنید؛ هر نقصی در این زنجیره، برنامه تمدید سرویس را بی‌اثر می‌کند.

آیا 10W-30 نسل جدید برای موتورهای قدیمی امن است؟

به OEM بستگی دارد. برخی موتورهای قدیمی HTHS پایین را نمی‌پذیرند و ممکن است افت فشار یا فرسایش یاتاقان رخ دهد. اگر دفترچه، گرید سبک‌تر را مجاز دانسته و تاییدیه روغن هم پوشش داده است، می‌توان با پایلوت و پایش دقیق، از مزیت سردکارکردی و صرفه‌جویی سوخت بهره برد. در غیر این صورت، 15W-40 نسل جدید با پایداری برشی بهتر، گزینه امن‌تری است.

برای مشاوره تخصصی و تامین مطمئن، به مرجع دانش و توزیع حرفه‌ای کشور اعتماد کنید. در انتخاب استاندارد نسل بعد، داده‌های میدانی و تاییدیه OEM را در اولویت بگذارید.

در پایان، موتورازین به‌عنوان مرجع تخصصی تامین و توزیع، کنار شماست تا از سمت استانداردهای CK-4/FA-4 به نسل بعد با کمترین ریسک مهاجرت کنید. ما با تکیه بر شبکه تامین معتبر، دسترسی به TDS/MSDS، و راهکارهای پایش و آنالیز، انتخاب منطقی برای ناوگان‌های بین‌شهری، عمرانی و معدنی فراهم می‌کنیم. اگر بهینه‌سازی مصرف سوخت، افزایش دوام سرویس و حفاظت از DPF/SCR برایتان اولویت است، کافی است نیاز فنی خود را شفاف تعریف کنید؛ از طراحی پایلوت تا تامین گرید مناسب و آموزش سرویس‌کاران، در کنار شما خواهیم بود.