تحلیل روغن (Oil Analysis) در برنامه PM؛ چطور پیش از خرابی هشدار بگیریم؟
اگر بخواهیم در نگهداری پیشگیرانه، یک روش واقعاً مقرون‌به‌صرفه و مطمئن معرفی کنیم، تحلیل روغن در برنامه PM بهترین نامزد است. چرا؟ چون روغن مثل «آینه»ی داخل ماشین‌آلات است؛ تغییرات ویسکوزیته، کاهش TBN یا افزایش TAN، رشد ذرات و فلزات سایش، آب و حتی آلودگی سوخت قبل از آن‌که یاتاقان قفل کند یا پمپ از کار بیفتد، به ما آلارم می‌دهند. در ایران، از ناوگان دیزل تا خطوط تولید فولاد و صنایع غذایی، هر جا که روغن جریان دارد، تحلیل منظم آن می‌تواند زمان توقف را کم و هزینه‌ها را کنترل کند. در این مطلب میدانی و اجرایی، با آزمون‌های کلیدی، روش نمونه‌گیری استاندارد، تفسیر نتایج و یک چک‌لیست PM عملی آشنا می‌شوید؛ بعلاوه یک جدول مقایسه‌ای بین روش‌های مختلف پایش روغن برای تصمیم‌گیری سریع.
برای انتخاب یا خرید به‌صرفه روغن دسته‌های روغن موتور و روغن صنعتی را در موتورازین ببینید. پوشش توزیع سراسری ما شامل شهرهایی مثل تهران، اصفهان و تبریز است.
اصول طلایی نمونه‌گیری: از کجا، چه زمانی، با چه ابزار؟
کیفیت داده، به کیفیت نمونه بستگی دارد. خطای نمونه‌گیری می‌تواند تفسیر نتایج را به‌کلی منحرف کند. چند اصل میدانی که در کارگاه‌ها و معادن ایران جواب داده‌اند:
- نقطه نمونه‌گیری: از نقطه جریان زنده (قبل از فیلتر یا در جریان برگشت) نمونه بگیرید؛ ظرف یا شیر نمونه‌گیر تمیز و اختصاصی باشد.
- زمان‌بندی: نمونه‌ها را در بار کاری مشابه و دمای پایدار بگیرید؛ ترجیحاً بعد از گرم‌کردن سیستم و پیش از خاموشی کامل.
- ابزار: کیت خلأ با شیلنگ یک‌بار مصرف یا شیر نمونه‌گیری ثابت؛ برچسب‌گذاری دقیق دستگاه، ساعت کارکرد روغن و نوع روغن.
- پاکیزگی: از دستکش و بطری تمیز استفاده کنید؛ آلودگی محیطی، شمارش ذرات و آب را کاذب بالا می‌برد.
- Baseline: یک نمونه مبنا از روغن نو ثبت کنید تا مرجع تفسیر ترندها باشد.
در ناوگان دیزل بین‌شهری، هماهنگ‌کردن نمونه‌گیری با سرویس‌های دوره‌ای، نظم داده‌ها را بالا می‌برد. برای راه‌اندازی چرخه نمونه‌گیری می‌توانید با تیم فنی موتورازین در تماس باشید یا سرویس تحلیل روغن را درخواست کنید.
آزمون‌های کلیدی و تفسیر کاربردی برای مهندس تعمیرات
۱) ویسکوزیته
ویسکوزیته شاخص سلامت فرمولاسیون و آلودگی‌هاست. افزایش ویسکوزیته معمولاً از اکسیداسیون، آلودگی دوده یا ورود پلیمرهاست؛ کاهش آن می‌تواند از رقیق شدن با سوخت یا برش حرارتی باشد. تفسیر فنی یعنی مقایسه با روغن نو و رصد روند؛ تغییرات تدریجی بیشتر از یک عدد تک‌نمونه ارزش دارند.
۲) TBN/TAN
در موتورهای دیزل، TBN ظرفیت قلیایی برای خنثی‌سازی اسیدهاست. افت سریع TBN می‌تواند به سوخت با سولفور بالاتر یا سیکل‌های کوتاه و سردکار مربوط باشد. در روغن‌های صنعتی، TAN معیار رشد اسیدیته و اکسیداسیون است. قواعد عملی: حدود آلارم را نسبت به مبنا و توصیه OEM تعیین کنید و روند را شاخص تصمیم بدانید، نه یک آستانه مطلق.
۳) آب (Karl Fischer/Crackle)
حتی رطوبت کم می‌تواند لایه روانکار را بشکند و خوردگی ایجاد کند. در هیدرولیک‌ها، آب محلول اغلب اثر منفی بر فوم و کاویتاسیون دارد. اگر آب افزایش نشان داد: منبع نفوذ (سیل‌ها، مبدل‌ها، تنفس) را پیدا و جداسازی/خشک‌سازی انجام دهید.
۴) شمارش ذرات و کد پاکیزگی ISO 4406
کد ISO 4406 زبان مشترک پاکیزگی است. آن را در کنار وضعیت فیلترها، شرایط محیط و حساسیت اجزا (سروو ولو، پمپ پیستونی) تفسیر کنید. هدف‌گذاری کد، تابع کلاس تجهیز و توصیه سازنده است؛ مهم‌تر از مقدار مطلق، ثابت نگه‌داشتن روند و کاهش نوسان است.
۵) فلزات سایش (ICP)
افزایش آهن، مس، آلومینیوم یا کروم، نقش انگشت‌نگاری منبع سایش را دارد: بوش‌ها، یاتاقان‌های بابیتی، رینگ‌ها یا سوپاپ‌ها. رشد همزمان سیلیکون ممکن است گردوغبار ورودی را نشان دهد و تشدید سایش را توضیح دهد. تحلیل روند و هم‌بستگی با دما/بار کلید تشخیص است.
۶) آلودگی سوخت و رقیق شدن روغن
در دیزل‌ها، رقیق شدن با سوخت به افت ویسکوزیته و کاهش فشار فیلم منجر می‌شود. علل رایج: انژکتور چکه‌کن، استارت‌های مکرر، کارکرد سرد. اگر همزمان دوده و سوخت بالا باشند، مسئله احتراق یا EGR را بررسی کنید.
نکته میدانی: هرگز یک آیتم را جدا قضاوت نکنید. «ترکیب شواهد» شامل ویسکوزیته + فلزات + ذرات + آب، دقیق‌ترین آلارم را می‌سازد.
جدول مقایسه‌ای روش‌های پایش روغن برای تصمیم‌گیری سریع
انتخاب ابزار پایش باید با توجه به ریسک تجهیز، بودجه و سرعت واکنش تیم PM انجام شود. جدول زیر، مقایسه‌ای اجرایی ارائه می‌کند:
| روش | پارامترهای شاخص | سرعت پاسخ | هزینه نسبی | دقت/عمق | مناسب برای |
|---|---|---|---|---|---|
| آزمایشگاه کامل | ویسکوزیته، TBN/TAN، آب KF، ICP، FTIR، ذرات | ۱–۳ روز | متوسط تا بالا | بسیار بالا | تجهیزات بحرانی، تعیین حدود |
| کیت‌های کارگاهی | Crackle، TBN/TAN ساده، ویسکوزیته تقریبی | دقایق تا ساعت | کم تا متوسط | متوسط | غربالگری سریع، ناوگان |
| سنسورهای آنلاین | رطوبت، ذرات، دی‌الکتریک، دما | بلادرنگ | بالا (نصب) | بالا در پارامترهای محدود | تجهیزات پیوسته/دور از دسترس |
| تحلیل ارتعاش (مکمل) | نواقص مکانیکی، ناهم‌محوری | بلادرنگ تا روزانه | متوسط | بالا برای مکانیکال | یاتاقان/گیربکس، مکمل روغن |
در تجهیزات حیاتی مثل توربین‌ها، ترکیب سنسور آنلاین با برنامه تحلیل آزمایشگاهی بهترین پوشش را می‌دهد. برای انتخاب روغن مناسب تجهیزات حساس، به دسته روغن صنعتی مراجعه کنید.
نمونه‌های میدانی از ایران: از ناوگان تا خطوط تولید
– ناوگان حمل‌ونقل: در یک شرکت حمل‌ونقل بین‌شهری، تحلیل ترندی نشان داد ویسکوزیته چند دستگاه دیزل در حال کاهش و سوخت رقیق‌شده رو به افزایش است. با سرویس انژکتور، فشار فیلم به حالت نرمال برگشت و خرابی یاتاقان پیشگیری شد.
– کارخانه نورد: شمارش ذرات بالاتر از روند در مدار هیدرولیک، به نشت هوای مکشی و فیلتر نامتناسب برگشت. با تعویض فیلتر با سطح β مناسب و اصلاح نشتی، کد ISO تثبیت شد.
– صنعت غذایی: افزایش TAN در روغن‌های فرآیندی به‌دلیل شوک حرارتی و توقف‌های طولانی بود. با تغییر الگوی گرم‌کردن و بهبود تهویه، نرخ اکسیداسیون کاهش یافت.
در هر سه سناریو، «تشخیص زودهنگام» باعث شد تعویض‌های نابهنگام و توقف‌های ناگهانی حذف شوند. اگر شما هم در شهرهایی مانند تهران یا اصفهان با چنین چالش‌هایی روبه‌رو هستید، تیم موتورازین آماده همراهی در تأمین روغن موتور و اجرای برنامه تحلیل است.
چالش‌های رایج و راه‌حل‌های اجرایی
چالش: نمونه‌گیری ناپایدار
راه‌حل: نصب شیر نمونه‌گیر ثابت در نقاط استاندارد، آموزش اپراتور، نوشتن دستورالعمل یک‌صفحه‌ای کنار دستگاه.
چالش: آلودگی محیطی و بالا بودن کد ISO
راه‌حل: انتخاب فیلتر با نرخ β مناسب، استفاده از دستگاه فیلترینگ آفلاین، کنترل تنفس مخزن (desiccant breather)، استفاده از قیف‌های دربسته.
چالش: تفسیر عددی بدون روند
راه‌حل: تعریف baseline روغن نو، ثبت ساعت کارکرد و بار، چارت ترندی ماهانه و تعیین آلارم‌های سه‌مرحله‌ای (Watch/Alert/Action).
چالش: تعویض زودهنگام روغن
راه‌حل: استفاده از تحلیل برای تمدید دوره‌ها در صورت سالم بودن پارامترها؛ این کار هم در هزینه صرفه‌جویی می‌کند هم در پایداری محیط‌زیست.
چک‌لیست پایش و آلارم‌های PM بر پایه تحلیل روغن
- ثبت دیجیتال: کد تجهیز، نوع روغن، ساعت کارکرد، مقدار روغن افزوده‌شده.
- نمونه‌گیری: هر ۲۵۰–۵۰۰ ساعت برای ناوگان و طبق ریسک‌پروفایل برای صنعتی.
- پارامترهای حداقلی: ویسکوزیته، TBN/TAN، آب، ذرات (ISO 4406)، فلزات سایش.
- حدود عملیاتی: حدود را نسبت به مبنا و OEM تعریف کنید؛ آستانه نرم (Watch)، متوسط (Alert) و سخت (Action).
- اقدامات اصلاحی: در آلارم آب، منبع نفوذ و خشک‌سازی؛ در ذرات، بررسی فیلتر و منبع سایش؛ در سوخت، تست انژکتور و سیستم سوخت.
- بازبینی پس از اقدام: نمونه‌گیری مجدد برای تأیید اثربخشی اصلاح.
برای هم‌راستاکردن چک‌لیست با نوع روغن و اقلیم کاری، از مشاوره رایگان موتورازین استفاده کنید.
نقشه‌راه اجرای برنامه تحلیل روغن در سازمان شما
- تعریف دارایی‌های بحرانی و اولویت‌بندی ریسک.
- تدوین دستورالعمل نمونه‌گیری و آموزش اپراتورها.
- انتخاب آزمایشگاه/سنسور و تعیین پنل آزمایش‌ها بر اساس نوع تجهیز.
- ایجاد baseline با روغن نو و تنظیم حدود آلارم.
- یکپارچه‌سازی نتایج با نرم‌افزار PM و برنامه اقدام.
- بازخورد و بهبود مستمر: بازنگری فصلی حدود، افزودن آزمون‌های تکمیلی در صورت نیاز (FTIR، شاخص اکسیداسیون).
تأمین به‌موقع روغن مطابق با نتایج تحلیل، بخش جدایی‌ناپذیر موفقیت است. برای خرید مطمئن و به‌صرفه، دسته‌های روغن موتور و روغن صنعتی را در موتورازین بررسی کنید.
جمع‌بندی: تحلیل روغن، رادار خاموش برنامه PM
تحلیل روغن را می‌توان رادار خاموش نگهداری پیشگیرانه دانست؛ داده‌هایی که اگر درست جمع‌آوری و هوشمند تفسیر شوند، قبل از هر خرابی جدی آلارم می‌دهند. ویسکوزیته تغییر می‌کند، TBN می‌افتد یا TAN بالا می‌رود، ذرات و فلزات سایش رشد می‌کنند، آب یا سوخت وارد مدار می‌شوند؛ هرکدام داستانی درباره وضعیت داخلی ماشین تعریف می‌کنند. اما رمز موفقیت در «ترندینگ» و «ترکیب شواهد» است، نه تکیه بر یک عدد. سازمانی که نقطه نمونه‌گیری استاندارد، برنامه زمان‌بندی، حدود آلارم مرحله‌ای و فرآیند اقدام اصلاحی دارد، عملاً زمان توقف را کم و هزینه کل مالکیت را کنترل می‌کند. در محیط‌های ایرانی با گردوغبار، تغییرات دما و تنوع سوخت، این مزیت دوچندان است؛ چون آلودگی‌های محیطی و شوک‌های عملیاتی بیشتر رخ می‌دهد. اگر به‌دنبال تمدید دوره تعویض، کاهش مصرف فیلتر و روغن، قطع زنجیره خرابی‌های تکراری و افزایش اعتماد ناوگان و تولید هستید، از امروز تحلیل روغن را در کنار چک‌لیست PM فعال کنید. تیم موتورازین با پوشش تأمین و توزیع سراسری و سرویس تحلیل، کنار شماست تا هم انتخاب روغن درست باشد و هم پایش آن علمی و اجرایی پیش برود.
پرسش‌های متداول
هر چند وقت یک‌بار نمونه‌گیری کنیم؟
پاسخ به ریسک تجهیز و چرخه کاری بستگی دارد. در ناوگان دیزل، هر ۲۵۰–۵۰۰ ساعت یا همزمان با سرویس مناسب است. در تجهیزات صنعتی بحرانی (توربین، کمپرسور اسکرو)، بازه کوتاه‌تر یا سنسور آنلاین پیشنهاد می‌شود. مهم‌ترین نکته ثبات بازه‌ها و ثبت دقیق ساعت کارکرد برای ترندینگ قابل اتکاست.
کد پاکیزگی ISO 4406 «مطلوب» چقدر است؟
کد مطلوب تابع حساسیت اجزاست و باید با توصیه سازنده هم‌راستا شود. برای سروو ولو و هیدرولیک‌های دقیق، کدهای پاکیزگی سخت‌گیرانه‌تری نیاز است. آنچه عملی است، تعیین هدف مبتنی بر baseline تجهیز و کنترل روند نزولی ذرات با فیلتر مناسب، تنفس‌دهنده ضد رطوبت و روش‌های فیلترینگ آفلاین است.
فرق TBN و TAN در تصمیم‌گیری چیست؟
TBN در موتورهای دیزل شاخص ظرفیت خنثی‌سازی اسیدهاست و کاهش آن نشان‌دهنده تمام‌شدن پکیج قلیایی است. TAN در روغن‌های صنعتی افزایش اسیدیته و اکسیداسیون را نشان می‌دهد. هر دو باید نسبت به مقدار روغن نو و توصیه OEM تفسیر شوند و تصمیم بر اساس روند و ترکیب سایر پارامترها گرفته شود.
آیا سنسور آنلاین جای آزمایشگاه را می‌گیرد؟
سنسور آنلاین برای رطوبت، ذرات و تغییرات دی‌الکتریک پاسخ بلادرنگ می‌دهد اما عمق تحلیلی آزمایشگاه (ICP، FTIR، TBN/TAN) را ندارد. ترکیب این دو بهترین پوشش را می‌سازد: سنسور برای آلارم سریع، آزمایشگاه برای ریشه‌یابی و تعیین اقدام اصلاحی.
حدود آلارم را چطور تعیین کنیم؟
از baseline روغن نو شروع کنید، داده‌های ۳–۵ نمونه اول را ترند کنید، سپس حدود Watch/Alert/Action را با توجه به توصیه سازنده، بحرانی‌بودن تجهیز و شرایط محیطی تعریف کنید. بازنگری فصلی این حدود و تطبیق با تجربه میدانی تیم نگهداری، دقت آلارم‌ها را بالا می‌برد.
بدون نظر