روغن‌های PFAS-Free در واحدهای غذایی؛ عبور از نسل قدیمی روانکارها تا الزامات ۲۰۲۵

موج جهانی PFAS و پیامدهای آن برای صنعت غذا و بسته‌بندی

طی سه سال اخیر، بحث جهانی دربارهٔ مواد پر‌ و پلی‌فلوئورو‌آلکیل (PFAS) از حوزهٔ فنی به دغدغه‌ای راهبردی برای برندهای غذایی، واحدهای بسته‌بندی و تأمین‌کنندگان روانکار رسیده است. با سخت‌تر شدن محدودیت‌ها، بسیاری از روانکارهای قدیمی زنجیر کوره، نوارنقاله داغ و قالب‌ها که متکی بر افزودنی‌ها یا ساختارهای فلوئوره بودند، از خطوط تولید کنار گذاشته می‌شوند. در نتیجه، «روغن‌های PFAS‑Free» به کلیدواژهٔ کانونی انتخاب محصول، ممیزی HACCP و صادرات به بازارهای حساس بدل شده‌اند.

در محیط‌های غذایی، تماس تصادفی روانکار با محصول ممکن است رخ دهد؛ به‌همین دلیل دسته‌بندی H1/NSF و کنترل نقاط بحرانی (HACCP) حیاتی است. با توجه به الزامات سخت‌گیرانهٔ در حال اجرا در اروپا تا حوالی ۲۰۲۵ برای مواد در تماس با غذا و زنجیرهٔ تأمین، واحدهای ایرانی که به اروپا یا برندهای چندملیتی عرضه دارند، ناگزیرند سبد روانکار خود را بازطراحی کنند. این مقاله با تکیه بر داده‌های رایج صنعتی و تجربهٔ بازار، از تصویر کلی مقررات تا انتخاب فنی جایگزین‌ها پیش می‌رود و برای گذار عملیاتی، نقشهٔ راه ارائه می‌دهد.

نکتهٔ کلیدی: تعریف PFAS گسترده است و می‌تواند طیف وسیعی از ترکیبات فلوئوردار را دربر بگیرد. بنابراین تشخیص «PFAS‑Free» بودن یک فرمولاسیون باید مبتنی بر اسناد رسمی تولیدکننده و دامنهٔ تعریف مقررات مقصد باشد.

PFAS‑Free در دنیای روغن صنعتی و گریس گرید غذایی یعنی چه؟

وقتی از روغن‌های PFAS‑Free صحبت می‌کنیم منظور فرمولاسیون‌هایی است که به‌طور عمدی حاوی ترکیبات فلوئوردار پایدار و دیرتجزیه (در دامنهٔ تعریف مقررات مربوطه) نیستند. در روانکارهای قدیمی، موارد زیر به‌طور متداول مشاهده می‌شد: روغن‌های پایهٔ کاملاً فلوئوره مانند PFPE برای دماهای بسیار بالا؛ غلیظ‌کننده‌ها و جامدهای حاوی PTFE در گریس‌های اصطلاحاً خشک‌لغزان؛ سورفکتانت‌ها و افزودنی‌های فلوئوردار برای بهبود پایداری سطحی یا ضدچسبندگی. با سخت‌تر شدن استانداردها، بسیاری از این مواد در محصولات مرتبط با صنایع غذایی و بسته‌بندی در حال حذف‌اند.

PFAS‑Free بودن در عمل به این معناست که تولیدکننده از روغن‌های پایهٔ غیرفلوئوره (مانند PAO، POE، PAG) و غلیظ‌کننده‌های مجاز H1 بدون PTFE استفاده می‌کند و همچنین بسته‌های افزودنی فاقد مواد فلوئوردار را به‌کار می‌گیرد. برای تأیید، معمولاً اسنادی مانند بیانیهٔ انطباق، فهرست مواد تشکیل‌دهندهٔ موجه برای H1، و گواهی NSF/ISO 21469 ارائه می‌شود. توجه داشته باشید که برخی فرمولاسیون‌های نوین هنوز در فاز توسعه و اعتبارسنجی میدانی هستند؛ به‌ویژه در کاربردهای دما‌بالا که پیش‌تر توسط PFPE یا PTFE پوشش داده می‌شد.

جایگزین‌های رایج: از روغن پایه تا افزودنی‌های نسل جدید

روغن‌های پایهٔ پیشنهادی برای PFAS‑Free

– POE (پلی‌اول استر): کارایی عالی در دمای بالا، ضریب تبخیر پایین، پاکیزگی خوب و سازگاری مناسب با H1. برای زنجیر کورهٔ نانوایی و خشک‌کن‌های بسته‌بندی مناسب است.
– PAG (پلی‌آلکیلن گلایکول): پایداری حرارتی مناسب و شاخص ویسکوزیته بالا؛ قابلیت شستشوی دوده و کاهش وارنیش. در برخی سرویس‌ها به آب‌دوستی آن باید توجه کرد.
– PAO (پلی‌آلفااولفین): بی‌اثر، پایداری اکسیداسیون خوب، گسترهٔ دمایی وسیع؛ در ترکیب با استرها چسبندگی و مقاوم‌سازی فیلم بهبود می‌یابد.
– استرهای زیستی منتخب: گزینه‌های پایدار با عملکرد قابل‌قبول و ریسک زیست‌محیطی پایین‌تر.

غلیظ‌کننده‌ها و افزودنی‌ها

– غلیظ‌کننده‌ها: آلومینیوم کمپلکس، کلسیم سولفونات کمپلکس، پلی‌یوره، بنتونیت (نان‌صابون). این‌ها می‌توانند بدون اتکا به PTFE، پمپ‌پذیری و پایداری برشی مناسبی ارائه دهند.
– افزودنی‌های H1 مجاز: آنتی‌اکسیدانت‌های فنولیک/آمینیک منتخب، ضدسایش‌های بی‌خاکستر فسفری/بوری، ضدزنگ‌های بدون فلزات سنگین، آنتی‌فوم‌های سیلیکونی کنترل‌شده. هدف، حذف کامل مواد فلوئوردار در بستهٔ افزودنی است.

در قالب‌ها و آزادکننده‌های تماس مستقیم، ترکیبات سیلیکونی گرید غذایی و استرهای سبک می‌توانند جایگزین پوشش‌های فلوئوردار شوند. با این حال، رسیدن به همان عملکرد «ضدچسبندگی افراطی» برخی PFASها، گاه نیازمند بهینه‌سازی چندمرحله‌ای گره‌به‌گره است.

الزامات ۲۰۲۵ اروپا، گرایش بازار و پیامدها برای تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان

در اتحادیهٔ اروپا، روند محدودسازی PFAS در زنجیرهٔ غذا و بسته‌بندی با سرعت در حال پیشروی است. اگرچه جزئیات اجرایی بسته به کاربرد و کشور متفاوت است، پیام روشن بازار چنین است: حذف عمدی PFAS در مواد در تماس با غذا و شفافیت اسنادی تا حدود ۲۰۲۵-۲۰۲۶ به یک انتظار بدیهی تبدیل می‌شود. برندهای جهانی از تأمین‌کنندگان خود بیانیهٔ PFAS‑Free، گواهی NSF/ISO 21469، و ردیابی مواد اولیه می‌خواهند.

برای واحدهای ایرانی که به اروپا یا به تولیدکنندگان چندملیتی صادرات دارند، این روند چند پیامد دارد: نیاز به بازفرمولاسیون یا تغییر برند روانکارهای خاص (به‌ویژه زنجیرهای داغ، گریس‌های یاتاقان نوار نقالهٔ تونلی، روغن‌های قالب)، زمان‌بندی اجرای تست میدانی و تنظیم مجدد برنامه‌های نگهداری. در سطح تولیدکنندهٔ روغن، چالش اصلی تأمین پایدار مواد اولیهٔ غیر‌فلوئوره، کنترل آلودگی متقاطع و برچسب‌گذاری دقیق است. در سطح مصرف‌کنندهٔ صنعتی، ممیزی HACCP، بازنگری MSDS/DoC، و مدیریت موجودی گذار اهمیت حیاتی دارد.

چالش ایجاد تعادل بین عملکرد و ایمنی

حذف PFAS از روانکارها الزاماً به معنای چشم‌پوشی از عملکرد نیست، اما دستیابی به همان سطح «غیرچسبندگی» یا پایداری حرارتی در برخی کاربردهای افراطی ممکن است زمان و آزمون میدانی بیشتری بخواهد. تصمیم درست، توازن بین ریسک مقرراتی/زیست‌محیطی و سطح عملکرد قابل‌قبول در فرآیند واقعی شماست. در این مسیر، دادهٔ آزمایشگاهی کافی نیست؛ پایش میدانی و بازخورد اپراتورها تعیین‌کننده است.

جدول مقایسهٔ فنی: نسل قدیمی حاوی PFAS در برابر PFAS‑Free

تفسیر جدول باید با توجه به شرایط واقعی کار (بار، دما، تهویه، آلودگی آرد/شکر، سرعت نوار) انجام شود. هدف، انتخابی است که هم ایمن و هم اقتصادی باشد.

نقشهٔ راه ممیزی و گذار برای کارخانه‌های ایرانی

گام‌های عملی پیشنهادی

1. تعیین دامنه: لیست کامل تجهیزات مرتبط با غذا/بسته‌بندی (کوره‌ها، نوارنقاله‌های تونلی، قالب‌ها، کمپرسورهای هوای فشرده تماس‌دار) را استخراج کنید.

2. جمع‌آوری اسناد: MSDS، TDS، گواهی NSF، و بیانیهٔ PFAS‑Free یا محتوای فلوئوردار فعلی را از تأمین‌کنندگان مطالبه کنید.

3. طبقه‌بندی ریسک: نقاط تماس تصادفی با محصول را با HACCP مشخص و اولویت‌بندی کنید.

4. طراحی جدول جایگزینی: برای هر روانکار، همتای PFAS‑Free (H1) و بازهٔ دمایی/ویسکوزیتهٔ معادل را مشخص کنید.

5. تست میدانی کنترل‌شده: یک یا دو خط پایلوت انتخاب و پارامترهایی مانند دما، تبخیر، تشکیل وارنیش و مصرف را ثبت کنید.

6. آنالیز روغن/گریس: نمونه‌گیری دوره‌ای و تحلیل اکسیداسیون، ویسکوزیته، آلودگی ذره‌ای/رطوبت را برقرار کنید.

7. بازآموزی اپراتورها: روش‌های اعمال دقیق، حجم‌پاشی و دورهٔ روانکاری را به‌روز کنید تا مزیت PFAS‑Free تثبیت شود.

8. مدیریت موجودی: مصرف PFAS قدیمی را کنترل‌شده کاهش دهید و اختلاط را ممنوع کنید تا آلودگی متقاطع رخ ندهد.

9. مستندسازی صادراتی: برای مشتریان اروپا، پروندهٔ DoC، NSF، ISO 21469 و بیانیهٔ PFAS‑Free را به‌روز نگه دارید.

10. بازبینی دوره‌ای: پس از ۸–۱۲ هفته پایش، نتایج عملکرد و هزینهٔ کل مالکیت (TCO) را جمع‌بندی و تصمیم نهایی را صادر کنید.

همکاری ساختاریافته با موتورازین برای گذار به سبد PFAS‑Free

موتورازین به‌عنوان مرجع تخصصی تأمین و توزیع روغن موتور و روانکار صنعتی در سراسر ایران، می‌تواند گذار شما را مرحله‌به‌مرحله مدیریت کند. مدل همکاری پیشنهادی:

• پروفایل‌سازی فنی خط: جمع‌آوری داده‌های دما، بار، سرعت و الگوی توقف/راه‌اندازی برای انتخاب دقیق POE/PAG/PAO.

• تطبیق استانداردها: انتخاب محصولات H1/ISO 21469 با بیانیهٔ PFAS‑Free و تهیهٔ پروندهٔ اسنادی برای ممیزی.

• پایلوت و آنالیز: راه‌اندازی تست میدانی کنترل‌شده، نمونه‌گیری روغن/گریس و ارائهٔ گزارش روند.

• آموزش و SOP: تدوین دستورالعمل‌های روانکاری، حجم‌پاشی در کوره، و برنامهٔ PM برای جلوگیری از وارنیش.

• برنامهٔ تأمین: زمان‌بندی تحویل، مدیریت موجودی و جلوگیری از آلودگی متقاطع بین نسل قدیم و جدید.

خروجی این همکاری، نقشهٔ راه اجرایی با KPIهای روشن (مصرف به ازای متر نوار، نرخ توقفات روانکاری، شاخص پاکیزگی و دمای یاتاقان) است تا تصمیم‌گیری مدیریتی تسهیل شود.

مدیریت تغییر و پایش پس از اجرا

بعد از جایگزینی، موفقیت پروژه به پایش پیوسته وابسته است. پیشنهاد می‌شود کد پاکیزگی، روند اکسیداسیون و تغییرات ویسکوزیته به‌صورت دوره‌ای ثبت شود. برای زنجیر کوره، کنترل تبخیر و تشکیل لاک (وارنیش) با معاینهٔ بصری برنامه‌ریزی‌شده و دماسنج مادون‌قرمز انجام گیرد. در گریس‌های یاتاقان، دمای پوسته و ارتعاشات بهترین شاخص‌های پیش‌هشدار هستند. همچنین، بازخورد اپراتور درخصوص چسبندگی، بوی روغن داغ و تمیزی مسیر محصول، مکمل داده‌های آزمایشگاهی است.

در نهایت، گزارش سه‌ماههٔ عملکرد با مقایسهٔ مصرف، توقفات، و کیفیت محصول نهایی (مثلاً یکنواختی رنگ و سطح در بیسکویت یا لفاف بسته‌بندی) تهیه شود. اگر نیاز بود، با مشاورهٔ تأمین‌کننده، ویسکوزیته یا بستهٔ افزودنی اصلاح و دورهٔ روانکاری بازتنظیم گردد.

نکات کلیدی و فهرست برجسته

• PFAS‑Free الزام فرآیندهای غذایی و بسته‌بندی است؛ اسناد رسمی و محدودهٔ تعریف مقرراتی را ملاک قرار دهید.

• برای دماهای بالا، استرهای سنتتیک و PAG/PAO با افزودنی‌های H1 انتخاب نخست‌اند؛ PTFE و PFPE را کنار بگذارید.

• جدول جایگزینی و تست پایلوت، ریسک عملکردی را قبل از تعمیم کاهش می‌دهد.

• همکاری با تأمین‌کنندهٔ متخصص مانند موتورازین، تأمین پایدار و مستندسازی ممیزی را تضمین می‌کند.

جمع‌بندی

جهان روانکار به‌سمت حذف PFAS حرکت می‌کند و صنعت غذا/بسته‌بندی در خط مقدم این دگرگونی است. خوشبختانه، نسل جدید روغن‌های PFAS‑Free با پایه‌های POE، PAG و PAO و گریس‌های H1 بدون PTFE، طیف وسیعی از نیازهای عملیاتی را پوشش می‌دهد. چالش اصلی نه کمبود راه‌حل، بلکه پیاده‌سازی دقیق، پایش میدانی و مستندسازی است. اگر از امروز ممیزی سبد روانکار، طراحی جدول جایگزینی و اجرای تست پایلوت را آغاز کنید، تا ضرب‌الاجل‌های ۲۰۲۵ اروپا آماده خواهید بود. موتورازین می‌تواند در هر مرحله از این مسیر، از انتخاب فنی تا تأمین پایدار و آموزش، همراه شما باشد تا بین عملکرد، ایمنی و انطباق مقرراتی، بهترین توازن برقرار شود.

پرسش‌های متداول

آیا همهٔ گریس‌های حاوی PTFE دیگر قابل‌استفاده در صنایع غذایی نیستند؟

تصمیم نهایی به دامنهٔ تعریف مقررات مقصد، نوع تماس (H1/H2/3H) و اسناد محصول بستگی دارد. با توجه به گرایش بازار و محدودیت‌های فزاینده، بسیاری از کارخانه‌ها سیاست پیش‌دستانهٔ حذف PTFE را در نقاط تماس‌پذیر با غذا اتخاذ می‌کنند. برای کاهش ریسک، به گریس‌های آلومینیوم کمپلکس یا کلسیم سولفونات کمپلکس PFAS‑Free روی آورید و نتایج را میدانی بسنجید.

برای زنجیر کورهٔ دما‌بالا، POE بهتر است یا PAG؟

هر دو خانواده در نسخه‌های PFAS‑Free عملکرد خوبی دارند. POE معمولاً تبخیر پایین و پاکیزگی مناسبی ارائه می‌دهد؛ PAG مزیت شاخص ویسکوزیته و شستشوی رسوبات را دارد. انتخاب نهایی به دما/تهویهٔ کوره، آلودگی پودری، و سازگاری با الاستومرها بستگی دارد. تست پایلوت با دو گرید نزدیک به ویسکوزیتهٔ فعلی توصیه می‌شود.

چگونه از PFAS‑Free بودن یک روغن مطمئن شویم؟

از تأمین‌کننده بیانیهٔ PFAS‑Free، فهرست مواد H1، گواهی NSF/ISO 21469 و در صورت نیاز نتایج آزمون شخص‌ثالث مطالبه کنید. همچنین رویه‌های جلوگیری از آلودگی متقاطع در تولید/انباشت را بررسی کنید. تطبیق با الزامات مشتری مقصد (مثلاً اروپا) را مکتوب و به‌روز نگه دارید.

آیا هزینهٔ PFAS‑Free همیشه بالاتر است؟

نه لزوماً. برخی روانکارهای قدیمی مانند PFPE بسیار گران‌اند. جایگزین‌های POE/PAG/PAO PFAS‑Free گاهی هزینهٔ واحد کمتری دارند؛ ضمن اینکه ریسک مقرراتی و هزینه‌های عدم انطباق را کاهش می‌دهند. معیار درست، هزینهٔ کل مالکیت (TCO) شامل مصرف، توقفات و ممیزی است.

خطر اختلاط روغن قدیمی با PFAS‑Free چیست؟

اختلاط می‌تواند کارایی روانکار جدید را کاهش دهد، سازگاری الاستومر را برهم زند و مهم‌تر از آن، ادعای PFAS‑Free بودن خط را زیر سؤال ببرد. در دورهٔ گذار، تجهیزات را تا حد امکان تمیزکاری/تخلیهٔ کنترل‌شده کنید، مخازن را برچسب‌گذاری مجزا کرده و ابزارهای روانکاری مشترک را حذف نمایید.